San’atdagi ayollar: buyuk asarlarning ko‘rinmas qahramonlari

San’at asrlar davomida tanlanganlarning imtiyozi sifatida qabul qilingan va afsuski, ko‘pincha bu tanlanganlar erkaklardan iborat bo‘lgan. Shunga qaramay, ayollar har doim to‘siqlarni yengib o‘tgan, bugungi kunda ham qoyil qoladigan asarlar yaratib, ijodiy jarayonda muhim rol o‘ynagan. Ularning nomlari birinchi sahifalarda kam uchraydi, ammo ularning madaniy merosga qo‘shgan hissasiga haqqoniy baho berish murakkab.

San’atni shunchaki qiziqish sifatida emas, balki o’zining ijtimoiy va shaxsiy qiyofasini birlashtiradigan kasb, deb baholagan ayollargina jahon madaniyati tarixida chuqur iz qoldirgan. San’at to‘liq fidoiylikni talab qiladi, ayollar faqat teng huquqlar uchun kurashgan davrda jamiyatda ular uchun mutlaqo boshqa o‘rinlar belgilangan. Ularning ijodiy yutuqlariga qaramay, ishlari ko‘pincha soyada qolib ketgan.

Ayollar ijodi ham katta ahamiyatga ega bir paytda, nega ular soyada qolayotgani  bizni o‘ylashga majbur qiladi.

San’atga yo‘l

Bu hodisaning sabablarini yaxshiroq tushunish uchun biz Renessans davriga qaytishimiz kerak. Bu davrda rassomchilik hunarmandlikdan ajralib, alohida ijodiy yo‘nalishga  aylangan. Biroq bu rol faqat erkaklarga nasib etgan. Giorgio Vasarining yozishicha, “Rassomlik – bu Xudoning in’omi”, ammo bu in’om faqat erkaklar uchun mavjud edi. Ayollar san’at akademiyalarida o‘qish huquqiga ega emas edilar va anatomiya, natura kurslariga kiritilmagan – chunki bu ayollar uchun nomaqbul deb hisoblangan.

Hatto ayol akademiyaga kirishga muvaffaq bo‘lgan taqdirda ham, u ko‘plab cheklovlarga duch kelardi, bu esa uni professional badiiy hamjamiyatdan tashqarida qoldirardi. Ammo bu to‘siqlarni yengib o‘tib, san’at tarixini butunlay o‘zgartira olganlar ham bor.

Mary Cassat: impressionistlar orasidagi amerikalik

Bu to‘siqlarni yengib o‘tishga muvaffaq bo‘lganlardan biri Mary Cassat edi. Fransuz impressionistlari doirasidagi kam sonli ayollardan biri sifatida u nafaqat e’tirofga sazovor bo‘ldi, balki Amerikada bu harakatning ommalashuviga hissa qo‘shdi. Cassat o‘z ijodida kundalik sahnalarda ayollar va bolalarni tasvirlashga e’tibor qaratdi, yorug‘lik va makonni mohirona ifodaladi.

Mashhur “Ko‘k kreslodagi qizaloq” (1878) Cassat uslubining eng mashhur namunalaridan biridir. Bu asarda keng xona o‘rtasidagi katta ko‘k kresloda o‘tirgan kichkina qiz tasvirlangan. Tomoshabin nigohini nafaqat qizning qomati, balki Cassat sahnadagi atmosferani kuchaytirish uchun foydalanadigan interyer detallari ham jalb qiladi. Tasvirning ranglar palitrasi – bu ko‘k ranglarning nozik o‘yini bo‘lib, u tasvirga bir vaqtning o‘zida ham shinamlik, ham o‘zgacha ma’no beradi. Bu rasm san’atning rasmiy tarixida ko‘pincha e’tibordan chetda qolgan ayollar va bolalarning kundalik hayoti ramziga aylandi.

Cecilia Beaux: klassiklarga sodiqlik

Cecilia Beaux – portretlari o‘zining psixologik teranligi va klassik texnikasi bilan esda qolgan amerikalik rassom. Bo impressionizm va kubizm kabi avangard oqimlardan qochib, an’anaviy rang-tasvirga sodiq qolishni afzal ko‘rdi. Uning ishlari nafaqat tashqi ko‘rinishni, balki modellarning ichki dunyosini ham o‘rganadi.

Foto: Wikimedia Commons

Beaux’ning eng mashhur rasmlaridan biri “Mrs Theodore Roosevelt and daughter Ethel” (Teodor Ruzvelt xonim va Etelning qizi) (1902) hisoblanadi. Portretda AQShning birinchi xonimi Edith Roosevelt qizi Ethel bilan murakkab oilaviy davri tasvirlangan. Kartinada Beaux intimlik va hissiy teranlik muhitini yaratish uchun yorug‘lik va soyalardan mohirona foydalanadi. Yosh Ethelning qomati tugallanmagan holda tasvirlangan, bu uning o‘tish yoshini va kelajakning noaniqligini anglatadi. Bu polotno ham oilaviy qadriyatlar, ham har bir ayol hayotidagi o‘tish davrlarining ramziga aylandi.

Frida Kahlo: og‘riq va o‘zlikni anglash san’ati

XX asrning eng mashhur rassomlaridan biri Frida Kahloni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. U o‘z asarlari orqali shaxsiy dard va iztiroblarni tasvirlashni kashf etdi. Uning asarlari o‘smirlikdagi falokatdan keyin uni ta’qib qilgan jismoniy va hissiy jarohatlarni aks ettiradi.

“Yaralangan bug‘u” (1946) asari Kahloning eng mashhur asarlaridan biridir. Rasm uning o‘z og‘riq va iztiroblari allegoriyasini aks ettiradi. Frida qiyofasidagi o‘qlar bilan teshilgan qorong‘i o‘rmon o‘rtasidagi kiyik uning yengib bo‘lmas azob-uqubatlarini anglatadi. Bu asar bir vaqtning o‘zida ham zaiflik, ham matonat tuyg‘usini uyg‘otadi. Suratning har bir elementi, o‘rmondan tortib o‘qlargacha, uning jismoniy og‘riq va ruhiy azoblarga qarshi kurashining chuqur ramziy ma’nosini o‘z ichiga oladi. Bu manzara uning ko‘plab asarlari singari har bir kishi duch kelishi mumkin bo‘lgan chuqur insoniy kechinmalarga, og‘riq va zaifliklarga murojaat qiladi.

Barcha to‘siqlarga qaramay, ayollar san’atda o‘chmas iz qoldirdilar. Ularning asarlari nafaqat voqealar haqida hikoya qiladi, balki kuchli his-tuyg‘ularni uyg‘otadi va o‘ylashga majbur qiladi. Garchi nomlari har doim ham keng ommaga ma’lum bo‘lmasa-da, ularning jahon san’atiga qo‘shgan hissasini inkor etib bo‘lmaydi. Ularning ijodini o‘rganish orqali biz madaniy meros va san’atning yangi ufqlarini kashf etamiz.