O‘zbek naqshlarining sinoatga boy tili: qadimgi naqshlar sehri va ularning zamonaviy dunyoga ta’siri
O‘zbek naqshlari qanday tarzda avlodlarni o‘zaro bog‘lab, zamonga ilhom baxsh etgan ramzlarga aylanib bormoqda
Har gal o‘zbek ko‘zasi yoki rang-barang so‘zanaga ko‘zingiz tushganda, ularning ortida ming yillik tarix, qadimiy sehrli kuch va avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan sirli udumlar yashiringani hayolingizga ham kelmaydi. Aslida, bu naqshlar shunchaki bezak emas, balki o‘tmish sinoatlarini ochib beruvchi va bugungi kun savollariga javob beruvchi ramziy belgilardir. Keling, chuqurroq nazar tashlab, O‘zbekistonning qadimiy ramzlari zamonaviy yo‘nalishlar bilan qay tarzda uyg‘unlashishi va butun dunyodagi eng nozik didli dizaynerlar hamda kolleksionerlarni ilhomlantirishi mumkinligini bilib olsak.
Bugungi kunda boxo va etnik uslubi ommalashgan: ehtimol, siz moda jurnallari sahifalarida sharqona naqshli katta sopol laganlarning markaziy o‘rnini egallagan interyer yechimlarini ko‘rgan bo‘lsangiz kerak. Bu bejiz emas. O‘zbek kulolchilik buyumlarini bezovchi qadimiy naqshlar hozirda qayta jonlanish davrini boshdan kechirmoqda.
Foto: Pexel
Sopol idishlardagi naqshlar, xoh yorqin gul bo‘lsin, xoh murakkab handasa, uyni himoya qilish va muvaffaqiyatni jalb qilish uchun mo‘ljallangan ramzlar bilan to‘ldirilgan. Zamonaviy interyer dizaynerlari o‘zbek kulolchiligidan foydalanishni yaxshi ko‘radilar, chunki u minimalizmdan tortib to eklektikagacha bo‘lgan har qanday interyerga o‘ziga xoslik va tarixiylik tuyg‘usini qo‘shadi. Yevropalik dizaynerlar bu naqshlarda qadimgi Rim mozaikalariga o‘xshashlikni ko‘radilar, u yerda ham har bir element o‘z ma’nosiga ega edi. Bu xuddi o‘tmish va bugun o‘rtasidagi ko‘prik kabi bo‘lib, madaniyatlarni umumiy ramzlar orqali birlashtiradi.
So‘zana jahon podiumlarini zabt etmoqda
Oxirgi yillardagi moda kolleksiyalariga nazar tashlansa, an’anaviy naqshlardan ta’sirlangan kashtalarning ko‘pligini ko‘rish mumkin. Ammo so‘zanalardagi bu naqshlar shunchaki chiroyli gullar emas, balki ma’nolar bilan to‘ldirilgan ramziy tasvirlar ekanini kamdan kam odam biladi. Masalan, so‘zanadagi qizil lolalar yovuz kuchlardan himoya ramzi bo‘lsa, takrorlanuvchi doiralar ko‘z tegishidan asraydigan qadimiy tumorlarga ishora qiladi.
Dior va Gucci kabi zamonaviy moda uylari o‘z to‘plamlariga o‘zbek naqshlarini kiritib, Sharq kashtachiligidan ilhomlanmoqda. Bu nafaqat qadimiy hunarmandchilikka hurmat, balki bugungi kunda ham davom etayotgan madaniy almashinuv ramzidir. O‘rta asr Yevropa gobelen matolarida hikoyalar naqshlar orqali ifodalangani kabi, so‘zanalar ham bizga ramzlar tili bilan so‘zlaydi. Agar uning "grammatikasi"ni bilsak, bu til hatto bugun ham tushunarlidir.
Yevropa parallellari: o‘zbek naqshlari va o‘rta asr ramzlari
Qiziq joyi shundaki, O‘zbekiston binolarini bezab turgan qadimiy naqshlar Uyg‘onish davri Yevropa me’morchiligidagi bezaklarni eslatadi. Masalan, quyosh harakatini va hayotning abadiy aylanishini ramziy ifodalovchi “svastika” ham o‘zbek, ham kelt motivlarida mashhur bo‘lgan.
Harvard universitetining Margaret Livingston kabi zamonaviy tadqiqotchilari o‘zbek naqshlari simvolikasini o‘rganib, Yevropa alkimyoviy ramzlari bilan o‘xshashliklarini topadilar, ular ham omadni jalb qilish va falokatdan himoyalanish uchun ishlatilgan. Madaniyatlarning bu ajoyib kesishuvi qadim zamonlarda ham odamlar o‘z e’tiqodi va umidlarini ifodalashning universal usullarini izlaganliklaridan dalolat beradi.
Foto: Pexel
Nomukammallik sehri yoki “vabi-sabi” falsafasi
Siz yapon madaniyatidagi “vabi-sabi” - nomukammallikdagi go‘zallik tushunchasini eshitgan bo‘lishingiz mumkin. O‘zbek kashtachiligida ham naqshlarda kichkina “xato”lar qoldirish an’anasi mavjud. Usta kashtado‘zlar buni ataylab, hasad va yovuz kuchlarni jalb qilishi mumkin deb hisoblangan mukammallikdan qochish uchun qilishadi. Bu Uyg‘onish davri rassomlari o‘z asarlariga inson tabiati va nomukammalligini aks ettiruvchi mayda detallarni kiritgan Yevropa amaliyotiga o‘xshaydi.
Foto: Pexel
IKEA singari zamonaviy brendlar o‘z kolleksiyalariga allaqachon nomukammallik falsafasidan ilhomlangan mahsulotlarni kiritmoqda. Ular qo‘l mehnati va naqshlarning notekisligini qadrlaydiki, aynan shular mahsulotni noyob, tarix va quvvatga boy qiladi. O‘zbek suzanalarini xarid qilganimizda, shunchaki buyum sotib olmasdan, balki tabiat va insoniyat bilan aloqani saqlab kelayotgan qadimiy an’ananing bir qismiga aylanamiz.
Nima uchun bugungi kunda o‘zbek ramzlariga e’tibor qaratish kerak?
Dunyo haqiqiy hunarmandchilik va madaniy merosga bo‘lgan qiziqishning qayta jonlanishini boshdan kechirmoqda. O‘zbek ramzlari xalqaro moda to‘plamlarining ajralmas qismiga, zamonaviy interyerlarning bezaklariga va hozirgi san’at uchun ilhom manbaiga aylandi. Biz tobora tabiat va tarixdan uzoqlashib borayotgan raqamli texnologiyalar davrida, ming yillar xotirasini o‘zida saqlovchi naqshlar kuch va uyg‘unlik manbai bo‘lib qolmoqda.
O‘zbek buyumlari - uyingizni quvvat va zavq-shavq bilan to‘ldirishi mumkin bo‘lgan haqiqiy artefaktlardir. Agar kunlardan bir kun siz so‘zana yoki sopol laganidagi murakkab naqshni ko‘zdan kechirib turib, to‘satdan ko‘proq bilishga ishtiyoq sezib qolsangiz, bu qadimiy ustalarning sehri hali ham barhayot va ta’sir ko‘rsatishda davom etayotganidan dalolat beradi.
