Hayao Miyazakining obrazlar kaleydoskopi

Hayao Miyazaki ijodi, shubhasiz, anime janri va umuman yapon animatsiyasi chegaralaridan tashqariga chiqdi. U jahon san’atida har qanday madaniy yoki til cheklovlarisiz alohida o‘rin egallagan.

Miyazaki asarlariga o‘ziga xoslik baxsh etuvchi ko‘plab omillar mavjud bo‘lsa-da, uning san’at orqali dolzarb hayotiy mavzularga jozibadorlikni qo‘shib bera olishi uni boshqalardan ajratib turadigan asosiy unsur hisoblanadi.

2013-yilda 72 yoshida rejissyorlik faoliyatini yakunlaganini e’lon qilgan Hayao Miyazaki sodiq muxlislarida chuqur nadomat uyg‘otdi. Ko‘pchilik bu xabarni yapon animatsiyasi tarixidagi butun bir davrning nihoyasi sifatida qabul qildi. Anime murakkab san’at turi bo‘lib, u hammaga ham yoqmasligi mumkin, biroq Hayao Miyazaki ijodi keng jamoatchilik e’tiborini qozondi va butun dunyoda tan olindi.

Biroq, uning iste’dodini qadrlovchilarning baxtiga, u va’dasini bajarmadi. 2020-yilda uning “Qanday yashayapsiz?” nomli animatsion filmi premyerasi bo‘lib o‘tdi. Bu film xalqaro prokat uchun “Bola va qush” yoki “Bola va laylak” deb nomlandi.

Bu yil mashhur rejissyor 84 yoshga to‘lmoqda.  Kelajakda usta Miyazakidan yana qancha yangi animatsion filmlarni ko‘rishimiz mumkinligi noma’lum.

Hayao Miyazaki 1941-yilda Tokio shahrida tug‘ilgan. Hayaoning hayotining dastlabki yillari urush davrining qiyinchiliklari bilan o‘tgan. Tinch okeani urushi avjiga chiqqan paytda Tokio muntazam ravishda havo hujumlariga uchrayotgan edi. 1944-yilda rejissyorning oilasi poytaxtning shimoliy tomoniga ko‘chirishga majbur bo‘ldi.  

Urush haqidagi bolalik xotiralari, shubhasiz, Miyazakining qalbida chuqur iz qoldirgan bo‘lsa-da, u o‘z ijodida ularga deyarli hech qachon murojaat qilmagan.

O‘rta maktabdayoq Miyazaki rasm chizishga bo‘lgan ishtiyoqi jiddiy ekanligini angladi va manga (yaponchada komiks chizuvchi) bo‘lish orzusini tug‘dirdi.

U o‘n yetti yoshga to‘lganida, “Oq ilon afsonasi” nomli birinchi to‘liq metrajli animatsion filmning premyerasi bo‘lib o‘tdi. Bu namoyish rassomning hayot yo‘lini belgilab, komiks va animatsiya yaratishni uning asosiy maqsadiga aylantirdi. Yaponiyaning bu ilk rangli multfilmi nafaqat bo‘lajak rejissyor qalbida, balki butun mamlakatda chuqur iz qoldirdi. Ayniqsa, “Laputaning samoviy qal’asi” filmidagi Sita va “Malika Mononoke” filmidagi San obrazlariga bosh qahramonning kuchli obrazi Miyazakiga ilhom berdi va uning keyingi asarlaridagi qahramonlar xarakteriga ta’sir ko‘rsatdi. 

Universitetni tugatgach, u “Toi Animation”ning eng yirik animatsiya studiyalaridan biriga assistent bo‘lib ishga kirdi. Biroq og‘ir mehnat sharoitlari uni kasbini o‘zgartirish haqida o‘ylashga majbur qildi.

1964-yilda kompaniya kasaba uyushmasi tashkil etgan “Qor malikasi” (1957) multfilmi namoyishiga tashrif buyurishi katta voqea bo‘ldi. Lev Atamanov ijodi Miyazakiga kuchli ta’sir ko‘rsatib, uning animatsiyani idrok qilishiga ta’sir ko‘rsatdi. Keyinchalik Ghibli studiyasi muzeyida “Mening taqdirim va sevimli filmim”, deb yozilgan ushbu film afishasi paydo bo‘ldi.

Miyazakining o‘zi e’tirof etganidek: “Agar men “Qor malikasi”ni bu ko‘rsatuvda ko‘rmaganimda, to‘g‘risini aytsam, animatorlik faoliyatimni davom ettirishim haqida jiddiy shubhalangan bo‘lardim”.

Miyazaki va uning amerikalik hamkasblari uslubi o‘rtasidagi farqlar juda sezilarli: yapon rejissyori asarlarida vizual tasvirlar boyligi va butunlay o‘zgacha hikoya ritmi ustunlik qiladi.

Bunday farqning sababi Miyazaki karyerasining dastlabki bosqichidagi yapon animatsiyasining iqtisodiy voqeliklarida yashiringan. Amerika studiyalari soniyasiga yigirma to‘rtta kadrdan foydalanishi mumkin bo‘lgan bir paytda (ularning har biri qo‘lda chizilgan va bu katta vaqt sarfini talab qilgan), yapon animatorlari byudjetni tejash maqsadida soniyasiga atigi o‘n ikkita kadrdan foydalanganlar. Bu ishlab chiqarish jarayonini tezlashtirishga imkon bergan, ammo yuz animatsiyasi sifatiga va personajlarning haqiqiyligiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan.

Biroq, Miyazaki texnologiyaning cheklovlarini bartaraf etish uchun o‘ziga xos yondashuvni topishga erishdi. Bunga misol qilib “Arvohlar olib ketgan” filmidagi sahnani keltirish mumkin, unda bosh qahramon Tixiro jirkanch ruhning paydo bo‘lishiga nafrat bildiradi: uning sochlari tikka turadi va to‘zg‘ib ketadi.  Rejissyor asarlarida tez-tez uchraydigan bunday yorqin va esda qolarli vizual effekt uning taniqli uslubiy xususiyatiga aylandi.

Hayao Miyazaki o‘z asarlarida inson tajribasini asosan atrof-muhitni muhofaza qilish va tinchlikparvarlikka oid dolzarb siyosiy ma’nolar bilan mohirona uyg‘unlashtiradi.

Buning yorqin misollaridan biri “Yurar qal’a” (2004) animatsion filmidir.  Unda urushga qarshi g‘oyalar butun syujet chizig‘i bo‘ylab singdirilgan bo‘lib, ko‘pincha tomoshabin yuzaki ko‘rganda sezilmay qoladi. Biroq, ushbu mavzularni anglagan tomoshabin uchun filmning chuqur ma’noli mohiyati ochiladi va bu uning idrokida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.

Hayao Miyazaki ijodida pessimizm asosiy motivlardan biri hisoblanadi. Uni ko‘pincha mehribon ertakchi deb atashlariga qaramay, uning barcha asarlari g‘am-g‘ussa, qo‘rquv va g‘azab ohanglari bilan yo‘g‘rilgan. “Mening qo‘shnim Totoro”da o‘lim qo‘rquvi, “Shamollar vodiysidan kelgan Navsika”da urush dahshati yoki “Malika Mononoke”da betartib sanoatlashtirishdan g‘azablanish aks etadi. “Malika Mononoke”da Miyazaki ijodining bu “qorong‘u” tomonlari ayniqsa yorqin va kuchli namoyon bo‘ladi. Biroq tabiatga, yosh avlodga va umuman insoniyatga bo‘lgan ishonch filmning odamlarni shunchaki qoralashga aylanib qolishiga yo‘l qo‘ymaydi.

Hayao Miyazaki ijodi bir ma’noli axloqiy bahoga ega bo‘lmagan ko‘p qirrali qahramonlar tasviri bilan ajralib turadi.  Uning sinto dini qadriyatlaridan ilhom olgan animatsion asarlari ajdodlar madaniy merosiga hurmatni namoyon etadi va shu bilan birga hayotga zamonaviy qarashni aks ettiradi. Miyazakining ta’kidlashicha, keksalik - bu yakun emas, balki ijobiy o‘zgarishlar uchun imkoniyatlarga to‘la yangi bosqichning boshlanishi.

Hayao Miyazaki bolalar uchun filmlarni soddalashtirmaydi. Aksincha, uning asarlari chuqur syujet bilan ajralib turadi va ko‘pincha ezoterik elementlarni o‘z ichiga oladi. Zamonaviy Gollivud yondashuvidan farqli o‘laroq, unda ssenariy birinchi navbatda yoziladi va animatsiya keyinroq qo‘shiladi, Miyazaki esa avvalo vizual kadrlarni yaratishga e’tibor qaratadi, ular asosida keyinchalik hikoya shakllanadi.

Hayao Miyazaki bizga qoliplarni yengish, hayratlanarli hikoyalarni so‘zlab berish va tomoshabinlar bilan bevosita aloqa o‘rnatishning ahamiyatini ko‘rsatadi. U orzular va dunyoni o‘zgartirish istagi – bu tabiiy hodisa ekanligini ta’kidlaydi, va bu yagona san’at asari orqali ifodalanishi mumkin.