Ayol qo‘lida jonlangan turkiy san’at
“Turkiy dunyo rassom ayollari” ko‘rgazmasi
“Turk dunyosining rassom ayollari” iborasi chuqur ma’noga ega. Bu boy sivilizatsiyaning o‘ziga xos mohiyatini aks ettiradi. Ajdodlarimiz madaniyati dunyoning deyarli barcha burchaklarida mavjudligi tufayli nafaqat juda boy va xilma-xil, balki ma’lum ma’noda murakkab ham bo‘lib chiqdi. Ko‘p asrlik urushlar, keng ko‘lamli tabiiy ofatlar, mustabid tuzumlarning majburiy assimilyatsiya siyosati tufayli turkiy xalqlarning tub jamoalari soni va xilma-xilligi sezilarli darajada o‘zgarishga uchradi.
Bugun turkiy dunyo ziyolilari va san’atshunoslari oldida san’atning unutilgan manbalarini aniqlash va uning tarqalishini o‘rganish masalasi turibdi.
Turkiy mamlakatlar va mintaqalarni birlashtiruvchi xalqaro tashkilot – TURKSOY (TÜRKSOY) tomonidan O‘zbekiston Badiiy akademiyasi bilan hamkorlikda tashkil etilgan ushbu loyiha ikkinchi va ko‘chma loyihadir. Loyiha ishtirokchilari turli janrlarda ijod qilishadi, ularning har biri o‘z mavzusi va o‘ziga xos badiiy uslubi bilan ajralib turadi.
2024-yilda Bishkekda bo‘lib o‘tgan birinchi ko‘rgazma turkiy dunyoning ijodkor ayollarini bir joyga to‘play oldi va shu tariqa madaniy kodni izlash sari dastlabki qadamni qo‘ydi. Asrlar davomida ijodiy salohiyati asosan xalq amaliy san’ati: kigiz bosish, gilam to‘qish, kashtachilik, badiiy naqsh bosish va boshqalarda namoyon bo‘lgan turkiy ayollar bugungi kunda yangi bosqichga ko‘tarildi.
Ko‘rgazmada nafaqat turkiy xalqlarning genetik xotirasini o‘zida mujassam etgan asarlar, balki turli uslublarda yaratilgan umuminsoniy qadriyatlarni ifodalovchi asarlar ham namoyish etilmoqda. Ko‘rgazmada Ozarbayjon, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Turkiya va O‘zbekistondan rassomlar ishtirok etdi.
ELLE O‘zbekiston tahririyati turkiyalik rassom Renknar Burju Gunay bilan suhbatlashdi. Uning asarlari o‘ziga xos talqini va ko‘p qirrali ma’nosi bilan ajralib turardi.
ELLE: “Turkiy dunyo rassom ayollari” ko‘rgazmasida ishtirok etish siz uchun qanday ahamiyatga ega?
Toshkent tasviriy san’at festivali doirasida o‘tkazilgan ushbu ko‘rgazmaga taklif etilganimdan g‘ururlandim, hatto hayajonlandim ham. U yerda asarlarimning yaratilish jarayoni bilan tomoshabinlarni tanishtirish sharafiga muyassar bo‘ldim. Turkiya menga hamkasbim bilan birga boshqa turkiy davlatlar rassomlari bilan tanishish imkonini berdi. Turli mamlakatlarda yashayotganimizga qaramay, o‘ylaymanki, ushbu loyiha orqali biz madaniy merosimizni yana bir bor namoyish etishga va madaniyatlarimizning umumiy jihatlarini aniqlashga muvaffaq bo‘ldik.
ELLE: Toshkentda namoyish etilgan asarlaringiz haqida gapirib bera olasizmi?
Avvalo, ko‘rgazma maydoni haqida gapirishni istardim. Qarshimizda o‘ziga xos san’at markazi namoyon bo‘ldi. U juda puxta loyihalashtirilgan, yetarli maydonga ega bo‘lib, unda ham klassik, ham zamonaviy jihatlar mujassam edi. Montaj jarayonida asarlarni joylashtirgan ko‘rgazma kuratori va butun jamoaning puxta va uzoqni ko‘zlab yondashgani meni hayratga soldi.
Har bir rassom uchun alohida joy ajratilgandi. Devorlarga osib qo‘yilgan yoki shiftga osilgan naqshlar o‘simliklar, koinot, mifologik voqealar va madaniy kodlarga bag‘ishlangan. Ko‘rgazmadagi ishlarimni uch qismga bo‘lish mumkin. Birinchi qismda pion va chinnigullar ustunlik qiladigan qo‘llarida gullar tutgan ayollarni ifodalovchi turkum taqdim etilgan. Bu qismda anor mevasidan bir necha bor foydalandim.
O‘zbekistonda, boshqa ko‘plab madaniyatlarda bo‘lgani kabi, anor hosildorlik va farovonlik ramzi hisoblanadi. Ikkinchi qismdagi yoki ekspozitsiyaning o‘rta qismidagi bosmalar ikki yil oldin sodir bo‘lgan zilzila haqida hikoya qiladi. Undan Turkiyaning o‘nga yaqin viloyati juda katta zarar ko‘rgan. Zilziladan zarar ko‘rgan viloyatlardan biri bo‘lgan Adiyamanda keng tarqalgan va Rim davridan beri tarixda “qabriston guli” deb atalgan lolaqizg‘aldoq butun yuzani qoplab, dalaga o‘xshab ketgan.
Lolaqizg‘aldoqlarda Adiyaman mintaqasidagi mozaikadan ilhomlangan qizil tuflilarning ko‘plab tasvirlari mavjud. Bu tasvirlar qisman oq matoga tushirilgan.
Men zilzila paytida halok bo‘lgan barcha insonlarning, shu jumladan, jasadlari topilmaganlarning ham birligini ko‘rsatmoqchi edim. Qopdagi qizil tuflilar tasvirini o‘sha uyidan, balki butun umridan ayrilgan, xotiralari endi faqat bitta qopga sig‘adigan insonlar qiyofasi sifatida tushunish mumkin.
Asarning yakuniy va orqa qismidagi bosma tasvirlar so‘nggi ijtimoiy voqealarni tanqid qilish mavzusini davom ettiradi. Ular orasida mas’uliyatsizlik tufayli 78 kishi halok bo‘lgan mehmonxona tasviri va o‘lim fojiasi yuz bergan bochka tasviri mavjud. Biroq, eng so‘nggi qismda men ko‘k otlarni tasvirlashga qaror qildim – bu hayot, uning uzluksizligi va kelajakka qarab intilayotganimizda oldinga harakatlanayotgan umid ramzi.
Bu keng qamrovli ko‘rgazma 21 nafar rassom, jumladan, mening ham ijod jarayonimni o‘z ichiga olgan. Ta’sirchan va yorqin asarlar ko‘p edi, shu bois, biror-bir asarni alohida ajratib ko‘rsatish qiyin. Mamlakatlar bo‘yicha taqsimlangan har bir hududda menga chuqur taassurot qoldirgan narsalar bor edi: portret, manzara yoki kundalik hayotning biror lahzasi.
Shuningdek, men bilan bir mamlakatdan bo‘lgan Halime Tukyilmazning qizil-yashil ranglar uyg‘unligida idrokni kuchaytiradigan tasviriy yechimi, Cholpon Tentiyeva kuratorligidagi Qirg‘iziston bo‘limida makon bilan uyg‘unlashgan kigiz va matoli installyatsiya, hamda Nargiz Alibning an’anaviy qozoq liboslaridagi qahramonlar obrazlari menga kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
Suratlar: Dima Axunbabayev, Renknar Burju Gunay.
