Go‘zallikni qutqaruvchi sukunat
Bir ayol qanday qilib bosqinchilik davrida Fransiyaning madaniy merosini asrab qoldi
Ko‘pincha qahramonlar jang maydonida, porox hidi quyuqlashgan va quloqlarni qichqiriqlar hamda fanfaralar ovozi to‘ldirgan joylarda, yarqirayotgan zirh va plashlar kiygan holda tasvirlanadi. Bu manzara ko‘z oldimizda jonlanib, ulug‘vorlikning teatrona va ko‘p qirraliligi haqida eslatadi. Biroq, haqiqiy qahramonlik kamdan-kam hollarda balandparvoz bo‘ladi. U har doim ham fanfaralar sadosi yoki yorqin g‘alabalar uchquni emas. U jasorat va ishonch onlaridan to‘qilgan nozik o‘rgimchak to‘riga o‘xshaydi, bu yerda har bir tanlov faqat yuraklar eshita oladigan aks-sado bilan kuzatiladi. U sukut saqlamaslik, eng kutilmagan vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan jasorat haqidadir. Aynan shunday edi Roza Vallanning qahramonligi – san’atga bo‘lgan muhabbati va jasorati tufayli natsistlar tomonidan o‘g‘irlangan o‘n minglab asarlarni saqlab qolishga muvaffaq bo‘lgan ayolning qahramonligi.
Yo‘lning boshlanishi
Roza Antoniya Mariya Vallan 1898-yil 1-noyabrda Fransiyaning Sent-Eten-de-Sen-Juar shahrida tug‘ilgan. San’atga bo‘lgan ishtiyoqi uni Liondagi Milliy nafis san’at maktabiga, Parijdagi Oliy milliy nafis san’at maktabiga, Luvr maktabi va Sorbonnaga yetakladi. U doimo sersavol qizaloq edi. “Nega bu chiziq shunday egilgan? Rassom bu yerda nima demoqchi bo‘lgan?” – bu savollarga u kitoblardan, ma’ruzalardan va muzeylar bo‘ylab uzoq sayrlardan javob topardi. Ajoyib ma’lumotga ega bo‘lishiga qaramay, uning karyerasi kamtarona boshlandi: 1932-yilda u Parijdagi Je-de-Pom muzeyida ko‘ngilli sifatida ish boshladi. Tez orada Roza shu muzeyga rahbarlik qila boshladi, ammo uning haqiqiy vazifasi 1940-yilda Parij bosib olingandan keyin boshlandi.
Ilg‘or madaniy jangda
Urush paytida Je-de-Pom xususiy kolleksionerlardan, asosan yahudiylardan o‘g‘irlangan san’at asarlari vaqtinchalik saqlanadigan joyga aylandi. Roza uchun bular shunchaki mato va bo‘yoqlar emas, balki inson qalbining ramkaga solingan parchalari edi. Har gal muzeydan suratlarni olib chiqishayotganini ko‘rganida yuragi orziqib ketar, lekin qo‘llari xotirjam edi. “Yoz, qayd qil”, – derdi u o‘ziga-o‘zi. U o‘zi shunchalik avaylab-asragan go‘zallik talon-torojning qurboni bo‘layotganini va o‘g‘irlangan har bir durdona asar qalbida og‘riq uyg‘otganini ko‘rib turardi.
Uning kamtarligi va xotirjamligi qalqoni edi. U o‘z stoli yonida zerikarli ma’muriy ish bilan band odam qiyofasida sahifalarni varaqlab o‘tirardi. U gap-so‘zlarga quloq solar, marshrutlarni eslab qolar va har qanday xato hayotiga zomin bo‘lishini bilib, hujjatlar hoshiyasiga yozib qo‘yardi. Kunlardan bir kun, ayniqsa og‘ir kunlardan birida uni yozuvlarni tuzayotib qo‘lga tushirishdi. Xona xuddi yopilish oldidagi galereyadagidek jimjit bo‘lib qoldi, lekin u jilmayib: “Shunchaki katalog”, dedi. Bu “shunchaki” uning qutqaruvchisi edi.
U ishlaydigan xonaga kimdir kirganida, u shunchaki qog‘ozdan boshini ko‘tarar va o‘zining ko‘zga tashlanmasligidan uzr so‘rayotgandek jilmayardi. Ular uning nemis tilini tushunishini bilishmas, hatto undan shubhalanganlarida ham uning qobiliyatini yetarlicha baholamasdilar.
Urushdan keyin
Urush tugagach, Roza o‘g‘irlangan san’at asarlarini qaytarishda asosiy shaxslardan biriga aylandi. Uning raqamlar, ismlar va manzillar yozilgan o‘nlab sahifalik qaydlari yo‘qolgan durdona asarlarning xaritasiga aylandi. Birinchi fransuz armiyasida va keyinchalik Milliy muzeylarda ishlab, u 60 000 dan ortiq asarni qaytarishga muvaffaq bo‘ldi. Ba’zan u navbatdagi qutqarilgan surat oldida turib: “Sen uydasan”, deb shivirlardi.
1961-yilda Roza “San’at fronti” nomli xotiralarini nashr etib, unda o‘z sa’y-harakatlarini batafsil tasvirlab berdi. Kitob katta qiziqish uyg‘otdi, tanqidchilar uning haqiqiyligi va teranligini yuqori baholadilar. Sahifalarda shavq yo‘q edi, lekin hech kimni befarq qoldirmaydigan haqiqat bor edi. Kitob “Poyezd” (1964) filmiga ilhom berdi va dunyoga tarixni qayta ko‘rib chiqish imkoniyatini taqdim etdi.
Qahramon merosi
Roza Vallan 1980-yilda vafot etdi ammo o‘zidan bebaho meros qoldirdi. Uning xotiralari yaqinda, 2023-yilda, “Monuments Men and Women” jamg‘armasi rahbari Anna Bottinelli tomonidan ingliz tiliga tarjima qilindi. Bu esa qahramonning nomini yangi ohang bilan tarixga qaytardi. Bottinelli shunday ta’kidladi: “Uning hikoyasi bir insonning kuchi butun dunyo go‘zalligini asrab qolishi mumkinligini eslatadi”.
Bugungi kunda Roza Vallanning jasorati nafaqat Fransiya tarixining bir qismi, balki madaniyatga bo‘lgan muhabbat dunyoni o‘zgartirishga qodir ekanligining yorqin misolidir. Uning ulug‘vorligi balandparvoz nutqlar va bayroqlarda emas. Bu faqat qo‘rquv qolganda ham qolishni tanlashingda namoyon bo‘ladi. Rembrandtning nomini bir varaq qog‘ozga yozganingda, bu ism bilan uning boqiyligini saqlab qolish mumkinligini anglaganingda ko‘rinadi.
