Kitobdan darmon topmoq

Raqamli dunyomizda eskapizm yangi shakllar kasb etayotgandek, ulardan biri kitoblardir. Ilgari muammolardan qochib, smartfon ekraniga tikilib, ijtimoiy tarmoqlar lentasiga sho‘ng‘irdik. Bugun esa biz oldimizda butunlay boshqa olamlarni ochadigan kitob sahifalariga ko‘proq murojaat qilmoqdamiz. Gap shunchaki qochishda emas, balki ovoz chiqarib so‘rashga qo‘rqadigan murakkab savollarga javob topishga intilishdadir. Aynan shu yerda ruhiy salomatlikni qo‘llab-quvvatlash uchun ongli o‘qish amaliyoti - biblioterapiya tarixi boshlanadi.

Biblioterapiya shunchaki kitob o‘qish emas, balki hissiy qiyinchiliklarni yengishga yordam beradigan maxsus tanlangan hikoyalarga maqsadli ravishda sho‘ng‘ishdir. Odatdagi o‘qishdan farqli o‘laroq, bu yerda jarayonning o‘zi emas, balki uning aniqligi va ma’nosi muhimdir. Tasavvur qiling, siz murakkab davrni boshdan kechiryapsiz, masalan, yaqinda boshqa shahar yoki mamlakatga ko‘chib ketdingiz, hech kimni tanimaysiz, o‘zingizni yolg‘iz va adashib qolgandek his qilyapsiz. U sizga Hans Falladaning “Berlindagi yolg‘iz” yoki Joan Andersonning “Dengiz bo‘yida bir yil” asarlarini o‘qishni tavsiya etadi. Siz xo‘rsinib: “Kayfiyatni ko‘taradigan yorqinroq asar bo‘lsa-chi?”, deysiz. Shunda terapevt jilmayib, Deliya Ouensning “Qisqichbaqalar qo‘shiq aytadigan joy” yoki Elizabet Gilbertning “Katta sehrgarlik” asarlarini tavsiya qiladi. Shunday qilib, hayotingizda kerakli hikoya paydo bo‘ladi, u bir vaqtning o‘zida hamrohingiz va qo‘llab-quvvatlovchingizga aylanadi.

Hikoyalar qanday davolanadi

Biblioterapiyaning ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Qadimgi yunonlar adabiyotning shifobaxsh kuchini birinchi bo‘lib payqab, o‘z kutubxonalarini “qalb shifoxonasi” deb ataganlar. XIX asr boshlarida shifokorlar ruhiy kasalliklarni davolashda kitoblardan foydalana boshladilar, jahon urushlari paytida esa askarlar og‘ir xotiralar va jismoniy jarohatlarni yengish uchun romanlar mutolaa qilishgan. 1960-yillarda biblioterapiya rasman psixologlar va pedagoglar amaliyotiga kiritildi. Bugungi kunda ushbu yondashuv butun dunyoda faol qo‘llanilmoqda va o‘zining soddaligi hamda samaradorligi tufayli yangi ommaviylashuv bosqichini boshdan kechirmoqda.

Biblioterapiyaning bir necha yo‘nalishlari mavjud. Masalan, preskriptiv biblioterapiya xavotir, tushkunlik yoki stress kabi muayyan ruhiy muammolarni davolashda qo‘llaniladi. O‘quvchiga aynan uning holatiga mos keladigan kitob “yozib beriladi”. Ijodiy biblioterapiya badiiy adabiyot va she’riyatdan foydalanadi, bu orqali o‘quvchi o‘zini qahramonlar bilan aks ettirishi va ular bilan birga ruhiy poklanishni boshdan kechirishi mumkin. Aynan shu sababli roman o‘qib bo‘lganimizdan so‘ng o‘zimizni go‘yo uzoq safardan qaytgandek – charchagan, ammo poklanib yangilangandek his qilamiz.

Buyuk Britaniyada psixolog bilan uchrashuvni kutish muddati yarim yilgacha cho‘zilishi mumkin bo‘lgani sababli, biblioterapiya yordamning birinchi bosqichiga aylandi. Bu taajjublanarli emas, chunki atigi olti daqiqalik o‘qish ham stress darajasini 68 foizga pasaytirishi mumkin ekan. Demak, hatto bitta qisqa bobni o‘qish ham o‘zimizni yaxshiroq his qilishimizga yordam beradi.

So‘z langar va qutqaruv halqasi kabidir

Qiziq joyi shundaki, biblioterapiya nafaqat jiddiy ruhiy buzilishlarda, balki barchamizga duch keladigan kundalik qiyinchiliklarda ham samarali ta’sir ko‘rsatadi. U empatiyani rivojlantiradi, boshqalarning his-tuyg‘ularini anglashni va o‘z hissiyotlarimizni boshqarishni o‘rgatadi. AQShlik olimlar aniqlaganidek, badiiy adabiyotlarni o‘qish bizning hamdardlik qobiliyatimizni kuchaytiradi. Misol uchun, “Garri Potter” turkumini o‘qigan bolalar murakkab hayotiy vaziyatlarga tushib qolgan odamlarga nisbatan ko‘proq tushunish va hamdardlik namoyish etganlar.

Albatta, noto‘g‘ri tanlangan kitob zarar yetkazishi – salbiy his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atishi, xavotir yoki g‘amginlikni kuchaytirishi mumkinligini esda tutish muhim. Aynan shu sababli biblioterapiyada ongli yondashish va imkon qadar mutaxassis bilan birgalikda kitoblarni to‘g‘ri tanlash juda muhimdir. Yaxshiyamki, bugungi kunda o‘qilgan asarlarni muhokama qilish, qo‘llab-quvvatlash va yangi g‘oyalar olish mumkin bo‘lgan kitobxonlar klublari va tematik guruhlar mavjud.

Shaxsan men yaqindagina biblioterapiyaning mavjudligidan bexabar edim va unga shubha bilan qarardim. Ammo ma’lum bo‘lishicha, biz o‘zimiz sezmagan holda ko‘pincha bu usuldan foydalanar ekanmiz, shunchaki hayotning qiyin davrlarida u yoki bu kitobni tanlar ekanmiz. Shuning uchun men Xaruki Murakamining “Norvegiya o‘rmoni” romaniga qaytdim. Sodir bo‘layotgan voqealardan uzoqlashib, xotiralar, musiqa va atrofimizdagi hayotning naqadar nozik va go‘zalligi haqidagi g‘amgin, ammo hayratlanarli darajada samimiy dunyoga sho‘ng‘ishni xohladim.

Oxir-oqibat, agar siz uzoq vaqtdan beri “aql shifoxonasi” – kutubxonada bo‘lmagan bo‘lsangiz, u yerga tashrif buyurishni tavsiya etaman. Ehtimol, u yerda xuddi mohir shifokor kabi sizga: “Men seni tushunaman. Albatta hammasi yaxshi bo‘ladi”, deydigan kitobni toparsiz. Chunki Kristofer Morlining qahramoni yozganidek: “Insonga uning qalbiga kerakli kitobni, garchi u buni hali o‘zi bilmasa ham, berishdan ko‘ra go‘zalroq narsa yo‘q”.