Ko’rinmaydiganni ilg’amoq: san’atni qanday anglash va o’qish mumkin?
San’atga chuqurroq yondashish. Qanday qilib rasm ortidagi tasvirlarni ko‘ra olish mumkin?
San’at – bu nafaqat voqelikning aksi, balki dunyoni tasavvur va hissiyotlar olami orqali ko‘rishga imkon beradigan maxsus til hamdir. San’atni haqiqatdan tushunish uchun siz uni “o‘qiy” olishingiz, tasvirlar orqasida yashiringan ma’no va belgilarni ochib berishingiz kerak.
Foto: Pexels, “Sirli oqshomlar”, Leonardo Da Vinci
Biz san’atni qanday qabul qilamiz?
Biz dunyoni ikkita asosiy yo‘l bilan qabul qilamiz. Birinchisi ilmiy, ikkinchisi esa badiiy yo‘l. Ilmiy yondashuv dalil va mantiqqa asoslansa, badiiy yondashuv esa tasavvur va hissiyotlarga tayanadi. Ammo san’atni idrok etishning to‘g‘ri usuli borligini qanday tushunishimiz mumkin? Javobi shuki, har birimiz turli xil yondashuvlarimizga tayangan holda san’atni o‘ziga xos tarzda ko‘rish va tushunish qobiliyatiga egamiz.
San’atshunos Ernst Gombrich o‘zining “San’at tarixi” kitobida san’atni idrok etishning to‘rtta usulini aniqladi.
- Birinchi taassurot. Bu asarga qarashimiz bilan uni yoqqan yoqmaganligini darhol his qilish onimiz.
- Syujet tahlili. Bunda biz asarda nima tasvirlangani va u nima haqida hikoya qilishini tushunishga harakat qilamiz.
- Estetik jihatdan qabul qilish hissi. Bunda biz go‘zallikdan, shakllardan gullardan bahra olamiz va asarning tuzilishiga e’tiborimizni qaratamiz.
- Talqin qilish (badiiy tilni tushunish va “o‘qish”). Biz rassom bizga aynan nimani yetkazmoqchi bo‘lganligini tushunish uchun asarning mazmuniga chuqurroq kirib boramiz.
Ushbu usullar bizga asarning turli qirralarini ko‘rishga yordam beradi, ammo uni chinakam tushunish uchun bu yondashuvlarni birlashtirib, sanʼatni “o‘qish”ni o‘rganish muhimdir.
Foto: Pexels, “Veneraning tug‘ilishi”, Sandro Botticelli
Erwin Panofsky ning uch qarash texnikasi
San’atshunos: Erwin Panofsky asarni chuqurroq tushunishga yordam beradigan “uch qarash texnikasi”ni, ya’ni Look, See, Think texnikalari ishlab chiqdi.
Ushbu texnikani Vincet Van Goghning “Tungi kafe” asari misolida ko‘rib chiqamiz.
Foto: Instagram / vangoghmuseum
Look (Birinchi qarash)
Bunda to‘xtab turib, asarga nigoh tashlash muhim. Qanday ranglar ishlatilgan? Asar qanday kayfiyatni ulashyapti? Bu bosqich birinchi taassurotni shakllantirishga, asarning umumiy kayfiyatini his etishga yordam beradi.
Masalan: “Tungi kafe” asariga qarab turib, biz darhol bir-biriga qarama-qarshi yorqin ranglarga ko‘zimiz tushadi. Undagi qizil devorlar, sariq pol, yashil bilyard stoli, maxsus boʻyoqlarda ishlangan asar xavotirli kayfiyatni beradi. Keskin rang qarama-qarshiliklari va g‘ayrioddiy kelajak hisobiga shunday tuyg‘ular paydo bo‘ladi.
See (Ikkinchi qarash)
Endilikda biz mayda jihatlariga e’tibor beramiz. Nima tasvirlangan? Qanday jihatlari e’tiborimizni jalb qiladi? Qanday ramziy belgilarni topish mumkin? Bu bosqich asarni tarkibiy qismlarga ajratishga va rassom nima uchun bunday elementlar tanlaganini tushunishga imkon beradi.
“Tungi kafe”ga ikkinchi qarashda biz kimsasiz xonani, bir necha uzoqlashgan mijozlarni o‘z xayollariga cho‘mganini, qora tunga ishora qilayotgan devordagi soatni ko‘rishimiz mumkin. Van Gogh egilgan chiziqlar va nomutanosib istiqbolni qo‘llab, buzilgan yo‘nalish hissini yaratadi. Ehtimol, rassom bunday joyda tungi vaqtga xos bo‘lgan yolg‘izlik muhitini yetkazmoqchi bo‘lgandir.
Think (Uchinchi qarash)
Ushbu bosqichda biz bilimlarimiz va tushunchalarni ishga solamiz. Asarning nomi nimani anglatadi? U qanday hissiyotlarni uyg‘otadi. Rassom nimani yetkazmoqchi bo‘ldi. Bu bosqich nafaqat muallifning fikr-mulohazalarini tushunishga, balki shaxsiy yo‘nalishingizni ham anglashga yordam beradi.
“Tungi kafe” nomini eshitganda, odamlar kechki payt yig‘iladigan joyni anglatadi degan fikrlar xayoldan o‘tadi. Van Gogh kafe dahshatli insoniy holatni aks etuvchi qalbi siniqlar uchun boshpana vazifasini bajarganligi haqida yozgan. Ehtimol, asar insonda yolg‘izlik va xavotir tuyg‘usini uyg‘otar, xuddi tunda vujudga keladigan ichki xavotirlar ikki karra ko‘payganidek.
San’at hissiyotlarga eltuvchi yo‘l
San’atni tushunish nafaqat detallarni tahlil qilish va sirli ma’nolarni ochish, balki chuqur emotsional holat hamdir. Har birimiz uchun asarda o‘zimizga xos noyob tuyg‘ular bor. Bu ajoyib. Axir san’at aynan shuning uchun, bizda his-tuyg’ularni uyg‘otish, o‘ylash, mulohaza qilish, his qilish uchun yaratilgan.
San’atga ochiq qalb bilan murojaat qilishdan qo‘rqmang. O‘zingizga savollar bering, fikr yuriting, o‘z taassurotlaringiz bilan yaqinlar va do‘stlar bilan bo‘lishing.
Axir Ernst Gombrich aytganidek, “san’at qayta mulohazalar uchun doimo ochiq”. Har bir yangi nigoh siz uchun qandaydir yangi va ajoyib narsalarni kashf qilishi mumkin.
