Meri Kassat

Impressionizmni odatda fransuz hayotining farog‘ati, beg‘am pikniklar va tush paytidagi soyalarning yengilligi bilan bog‘lashadi. Biroq amerikalik rassom Meri Kassat bu odatiy tasavvurni butunlay o‘zgartirib, yangi nafas ramziga aylandi. Uning asarlari oila o‘chog‘ining mayin nurlanishi, samimiy tuyg‘ular va chuqur ayollik donoligi bilan to‘lgan bo‘lib, ularda kundalik hayot yuksak she’riyatga aylanadi.

Uy

Meri Kassat 1844-yil 22-mayda Allegeyni shahrida tug‘ilganda, uning kelajagi oldindan belgilangandek edi. Millioner Robert Kassat va ziyoli zodagon Ketrin Jonstonning qizi beg‘am jamiyat xonimiga aylanishi, ziyofatlarda vaqt o‘tkazishi va manfaatli nikoh takliflarini qabul qilishi mumkin edi. Biroq, Merining tabiatida yoshligidanoq o‘ziga xos qaysarlik namoyon bo‘lib, bu uning hayot yo‘lini belgilab berdi. U 11 yoshida Yevropa bo‘ylab sayohat qilganida, buyuk usta rassomlarning asarlarini ko‘rdi va barcha qarshiliklarga qaramay, o‘zini san’atga bag‘ishlashini ota-onasiga qat’iyat bilan aytdi.

“Menga ko‘ylak va yelpig‘ich emas, mo‘yqalam va bo‘yoqlar kerak!” – dedi u onasiga qat’iy ohangda.

manba: Princeton University Art Museum

Qaysarlik va izzattalablik uning tabiatiga xos edi. Meri Amerika jamiyatining puritan urf-odatlariga zid ravishda Pensilvaniya san’at akademiyasida o‘qishni talab qildi. “Qizlar haftada atigi uch marta darsga borishgan. Bizni buyuk san’at yaratishga qodir bo‘lmagan kulgili mavjudotlar sifatida qabul qilishdi”, – deb eslaydi rassom keyinchalik. Ammo bu uning qat’iyatini yanada mustahkamlardi.

Parij. Orzular ro‘yobi. 

Yosh musavvira orzu qilgan Parij uning uchun og‘ir sinov bo‘lib chiqdi. Yangi g‘oyalarga ochiq bo‘lishiga qaramay, nufuzli Milliy nafis san’at oliy maktabining eshiklari ayollarga yopiq edi va bogem vakillari to‘planadigan qahvaxonalarga yolg‘iz ayollarni kiritishmasdi. Biroq Meri taslim bo‘lmadi. U muntazam ravishda Luvrga borib, buyuk ustalarning asarlaridan nusxa ko‘chirdi va xususiy darslar oldi. Shu tariqa u o‘z texnikasini sayqalladi va san’atga bo‘lgan shaxsiy qarashlarini shakllantirdi. Garchi tanqidchilar uning asarlariga doim ham xayrixoh bo‘lmasalar-da, uni bir vaqtning o‘zida ham ayol, ham chet ellik sifatida to‘liq tan olmasalar-da u Parij saloni ko‘rgazmalari jadvaliga kirishga erishdi.

manba: Smithsonian Institution Archives

Haqiqiy burilish nuqtasi Fransiya-Prussiya urushi boshlanishi bilan yuz berdi: ijodiy va ma’naviy to‘siqqa duch kelgan Meri vataniga qaytishga majbur bo‘ldi. Biroq, taqdir unga yangi imkoniyat taqdim etdi: Pitsburg arxiyepiskopi undan italiyalik ustalar asarlaridan nusxa ko‘chirishni so‘radi. Bu sayohatlar nafaqat uning qo‘liga yana mo‘yqalamni qaytardi, balki uning san’ati uchun muhim bo‘lgan insonlar va g‘oyalar bilan tanishish imkonini ham berdi.

Edgar Dega va isyonchilar ittifoqi

1874-yilda Parijda san’at inqilobi avj oldi. Impressionistlar ko‘rgazmasida Meri ilk bor Mone va Dega asarlarini ko‘rdi. “Ularning rasmlari – bu havo, bu hayotning o‘zi”, deya dugonasiga yozgan edi. Dega uning polotnolarini ko‘rib, maftun bo‘ldi. Ularning tanishuvi har ikkalasining ham hayotini o‘zgartirdi. Meri impressionistlar davrasiga qo‘shilib, ularning tor dunyosiga kiritilgan yagona amerikalik ayol bo‘ldi.

Ular birgalikda yangi texnikalarni, ayniqsa uning ijodining muhim qismiga aylangan pastel va gravyuralarni o‘zlashtirish ustida ishladilar. Uning rasmlarida Deganing ta’siri sezilarli: ular harakat, jonli his-tuyg‘ular va yorug‘likning nozik jilvalari bilan to‘yingan, biroq ularda Kassatning o‘ziga xos uslubi, uning nozik va teran ayollarga xos dunyoqarashi ham yaqqol namoyon bo‘ladi.

manba: Museum of Fine Arts, Boston

Ayollarni chizayotgan ayol

Kassat o‘z asarlari uchun tanlagan mavzular odatiy edi: onalik, bolalar, uy-ro‘zg‘or manzaralari. Biroq, uning yondashuvi stereotiplarni butunlay buzib tashladi. U qahramonlarini ideallashtirmadi, aksincha ularni bor holicha – charchagan, jahldor, o‘ychan holda tasvirladi. Bu o‘sha davr san’ati uchun chinakam inqilob edi. “Ko‘k kursida o‘tirgan qizaloq” (1878) kartinasi ana shunday yondashuvning yorqin namunasi bo‘ldi. Meri ayollar va bolalar dunyosini samimiy va bezaksiz ko‘rsatdi, kundalik hayotning ahamiyatini ta’kidlab, uni e’tibor va hurmatga sazovor qildi.

manba: National Gallery of Art, Washington

Yapon gravyurasi elementlaridan foydalanish asarlarga yangilik va g‘ayrioddiy nafislik baxsh etdi. Mashhur “Bolani cho‘miltirish” asarida oddiy manzara kundalik hayotda yashiringan mehr va g‘amxo‘rlikni aks ettiruvchi ajoyib san’at namunasiga aylandi. Aynan shu uslub unga haqiqiy shuhrat hamda omma va tanqidchilar e’tirofini olib keldi.

manba: Art Institute of Chicago

Yetuklik yillarida Meri Kassat ayollar huquqlari harakatida ham faol ishtirok etib, ko‘rgazmalar uyushtirdi va sufrajistlarni qo‘llab-quvvatladi. Ko‘rish qobiliyati asta-sekin yo‘qolib borayotganiga qaramay, u umrining so‘nggi kunlarigacha faol va mardonavor yashab o‘tdi. 1915-yilda ayollarning saylov huquqlari uchun kurashga bag‘ishlangan so‘nggi ko‘rgazmasi uning e’tiqodi va hayotiy pozitsiyasining muhim ramziga aylandi.

Meri Kassat 1926-yilda vafot etgach, bizga shunchaki rasmlardan ko‘ra ko‘proq meros qoldirdi. U bizga oddiy lahzalarda ham buyuk san’atga munosib chuqur ma’no yashiringanini eslatib ketdi.

manba: Frick Art Reference Library Archives