Qulaylik uchun tahrirlangan ovozlar

Tarjima dunyosi gorizontal emas, balki vertikal zinapoyaga o‘xshash tuzilganga o‘xshaydi. Uning yuqori pog‘onalarida deyarli doim ingliz tilida yozilgan matnlar joylashgan. Ingliz tilidagi adabiyotlar o‘nlab mamlakatlarda tarjima qilinadi, muhokama etiladi, o‘qiladi, tahlil qilinadi. Chetdagi ovozlar esa aksincha. Ularni eshitishdan oldin ko‘pincha “moslashtirish” jarayonidan o‘tkazishga majbur qilishadi: soddalashtirishga, tushuntirishga, tushunarli qilishga. Go‘yo ularning tajribasi va qarashlarining qimmati asosiy, universal o‘quvchiga – g‘arbda yashovchi kishiga yoqish qobiliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqday.

Tillar iyerarxiyasi

Matnlar dunyosini global bozor sifatida tasavvur qilsak, bu yerda ingliz tili yagona to‘laqonli valyutaday ko‘rinadi. Unga har qanday tildan tarjima qilinadi, lekin undan har qanday tilga tarjima qilinmaydi. Aynan ingliz tili ko‘pincha xalqaro auditoriyaga yetib borishdan oldin g‘oya o‘tadigan universal “kirish tili”ga aylanadi. Mualliflar dunyoning turli burchaklarida yashasa ham, ko‘pincha aynan ingliz tilida yozadilar. 

Biroq buning teskari tomoni ham bor. Ingliz tilli makonga kirish uchun “chetki” mualliflar tushunarli bo‘lish va soddaroq yozish talablariga duch kelishadi. Notanish bo‘lishi mumkin bo‘lgan madaniy tushunchalarni chiqarib tashlashga majbur bo‘lishadi. Kontekstni tushuntirish, ba’zan shunchalik batafsil bo‘ladiki, matnning o‘zi o‘z izohi uchun hamrohga aylanib qoladi. 

Bu, aslida, muallifning uslubi, tili, obrazliligi aniqlik uchun emas, balki qulaylik uchun o‘zgartiriladigan majburiy moslashuvdir. Murakkablik “markaz”ning imtiyoziga, aniqlik esa “chet”ning majburiyatiga aylanadi. 

Shunday holatlar yuzaga keladiki, ukraincha, arabcha, xitoycha, ruscha va o‘zbekcha matnlar G‘arb o‘quvchisini “cho‘chitib yubormaydigan” tarzda qayta yoziladi.

Madaniy tushunchalar 

Madaniy o‘ziga xos tushunchalar bilan ishlashda ko‘pincha uchta usul qo‘llaniladi: almashtirish, olib tashlash yoki izoh kiritish. Bu usullar tarjima amaliyotida, ayniqsa badiiy adabiyotda allaqachon odatiy holga aylanib qolgan. Matn biroz tekislana boshlaydi, o‘ziga xos ohanglarini yo‘qotadi. 

Birinchi usul – almashtirish. Masalan, “bozor” – market, “qahramon” – hero, “dvoryanin” – nobleman bo‘ladi. Hamma narsa tushunarli ko‘rinadi. Ammo bunda so‘zning jarangi, konteksti, madaniy qatlami yo‘qoladi. “Ro‘molli kampir”ni “an old lady”ga aylantirganda, biz bu manzaraning ritmini, hidini, muhitini yo‘qotamiz. 

Ikkinchi usul – olib tashlash. Bu ayniqsa taom, maishiy buyumlar, mahalliy xususiyatlar mavzulariga nisbatan qo‘llaniladi. Karam sho‘rva  (щи) “sho‘rva” bilan, samovar “choy” bilan almashtiriladi, lavlagi sho‘rva (борщ) esa butunlay yo‘qoladi. Bu mayda-chuyda bo‘lib tuyulishi mumkin. Ammo madaniy kod ana shunday mayda-chuydalardan tashkil topadi. Ularsiz hikoya silliqroq, ammo jonsizdek bo‘lib qoladi. 

Uchinchi usul – qo‘shish. Ya’ni tushuntirishga urinish. Ba’zan to‘g‘ridan-to‘g‘ri matnda, ba’zan izohda, ba’zan esa o‘zini hammuallif o‘rnida ko‘rgan tarjimonning sassiz tahririda. Bu usul eng ehtiyotkorona ko‘rinadi, ammo u ham bezarar emas. Chunki har bir tushuntirish – bu hokimiyatni qayta taqsimlash akti: o‘quvchiga muallifdan ko‘ra ko‘proq ishonch bildiriladi. Muallifni aniqlashtirish, o‘quvchini esa tushunmovchilikdan asrash kerak, deb hisoblanadi.

Yon berish ritorikasi

Tarjima – bu har doim tanlov. Ammo tanlov oldindan belgilangan bo‘lsa, bu endi tushunish emas, balki bo‘ysunish harakatiga o‘xshaydi. Har bir aniqlashtirish, almashtirish, tushuntirish bilan matn qandaydir tutib bo‘lmas narsani yo‘qotadi: intonatsiyasini, ritmini va eng muhimi – u qanday o‘ylangan bo‘lsa, shunday jaranglash huquqini yo‘qotadi. 

Tahrir qilinishga o‘rganib qolganlarning ovozini qaytarish uchun, ehtimol, murakkab, tahrirlanmagan, g‘alati narsalarni eshitishni o‘rganish kerakdir. Tushunarsiz narsadan qo‘rqmaslik va matnlarning o‘z ohangida yangrashiga yo‘l qo‘yish, hatto ular begona me’yorlarga mos kelmasa ham. Axir, haqiqiy universallik barcha narsa turlicha bo‘lishi va eshitilishidadir.