Yo sen keldingmi tubning ruhsiz qa’ridan, Go‘zallik, do‘zaxdanmi yo ko‘kdan?

Yo sen keldingmi tubning ruhsiz qa’ridan, 

Go‘zallik, do‘zaxdanmi yo ko‘kdan?

“Go‘zallik madhiyasi” shunday boshlanib, uni vasiyatnoma, e’tirof yoki shoirning taqdiri aks etgan ko‘zgu sifatida o‘qish mumkin. Satrlar gul yaproqlaridek yengil, ustaradek o‘tkir. Xuddi Bodler o‘z-o‘ziga hozir zulmatga sho‘ng‘iymiz, deya ogohlantirish berganday.

Ayb o‘rnashgan bolalik

U 24 yoshida so‘ragan o‘lim kelmadi. Sharl Bodler tirik qoldi. Uni shifokor qidirib topdi, jarohatidan qon sizib chiqdi. Ammo taqdir emasmi? Ikki kundan so‘ng u yana Vandom maydonida qahva ichib o‘tirardi, ko‘ylagining yenglarida bitilmagan she’rlarning oltin changi yaltirar edi. Shu bois, ba’zan insonlar hayotidagi eng fojiali lahzalar buyuk kitoblarga muqaddima bo‘ladi.

Bolaligida uni ta’sirchan deb atashardi. Ehtimol, gap boshqacha sezgirlik haqida edi - u issiq va sovuqni emas, balki voqelikdagi o‘zgarishlarni his qilgan: muhabbati majburiyatga, onasi esa begona odamga aylanadi. Karolina Dyufai erining vafotidan bir yil o‘tgach, boshqa erkakka turmushga chiqdi va endilikda uyda qanday yashashni biladigan odam paydo bo‘ldi. Sharl esa bilmas edi. U to‘g‘ri yo‘lni bilmas edi. Va hech qachon bilolmas edi.

Kollejdan u onasiga avliyolar kundaligidagidan ko‘proq tazarru bitilgan xatlar yo‘llardi. Katta odamlarning dastxatiga o‘xshash yozuvi bilan kichkina bola shunday yozardi: “Mendan ko‘nglingiz qoldi... o‘zimni qo‘lga olishga jur’atim yetmayapti”. 11 yoshli bolaning aytgan bu gaplari uning taqdirini hal etdi: dangasalik, bohemalik, aybdorlik va she’riyat. Iflos fohishaning etagiga va vasiyatnomadagi satrlar orasiga yashiringan “o‘sha” she’riyat.

Foto: British Library

Ayollar va haddan tashqari bo‘lgan barchasi

Meros o‘n sakkiz oy ichida to‘liq sarf bo‘ldi. Sharl – dendi, sharob, Parij fohishaxonalari, to‘r va melanxoliya bilimdoni. Uning do‘stlari – rassomlar va ko‘cha faylasuflari, dushmanlari esa – bankirlar va universitet dekanlari. Tinchlikda yashash uning uchun o‘ziga qilgan xiyonati bo‘lar edi.

Agar ayol ichra bo‘lmasa, Xudoni yana qayerdan izlash mumkin? Ammo Bodlerning hayotidagi ayollar tasalli emas, sinov edilar. Janna Dyuval – haykaltarosh va “kasallik” qomadga ega ayol, Apolloniya Sabatye – ilhom parisi va burjua xatosi, Mari Dobren – yashil ko‘zlar, teatr, ehtiros. Ularning barchasi go‘yo ramzlar edilar. Yoki afsonalar. Ayol gunoh va ibodatxona kabi, go‘sht va o‘tkinchilikdan iborat. Ayol bir vaqtning o‘zida ham o‘lishni istash, ham tirik qolishni xohlashga undashi mumkin.

Foto: Budapest Museum of Fine Arts

She’riyat – jarohat va davo

Bodler go‘yo tabiatdan ko‘chirayotgandek yozardi. Biroq bu reallik emas - ichki do‘zaxning tabiati edi. Uning “Yovuzlik gullari” asari og‘riqning pedantik aniqlik bilan tuzilgan gerbariysidir. Mana, chirigan tana, mana, ma’naviy yiringga to‘la bag‘ir, mana, la’natga aylangan ibodat. U xuddi davolash uchun yaraning teshigini ochayotgandek yozadi. Yoki yuqtirish uchun.

“Albatros” she’rida u go‘yo o‘z-o‘zini tasvirlagandek: ulkan qush – osmonda go‘zal, yerda esa qo‘pol ko‘rinadi. Odamlar kuladi, shoir esa sukut saqlaydi. U “shanba kunlari yashaydigan va arzongarchilikda qo‘lqop xarid qiladigan dunyo”ga mansub emas. Uning o‘z taqvimi bor: ilhom kunlari va tanazzul tunlari.

Bodler shunchaki shoir emas. U tush ko‘rish chegarasidagi faylasuf. Uni hid, tovush va rang hayajonga soladi. “Muvofiqliklar” she’rida ilk bor “ramz” so‘zi paydo bo‘ladi - ramziylik hodisa sifatida aynan shundan boshlanadi. “Hidlar, ranglar va tovushlar bir-biriga javob beradi”, deya yozadi u va go‘yo his-tuyg‘ular haqida emas, balki eshiklar haqida gapirayotgandek tuyuladi. Boshqa olamga. O‘zgacha dunyoga. Mohiyatga.

Foto: Gallica Digital Library

Dendizm – din, yolg‘izlik – uslub sifatida

U Edgar Poni nafaqat so‘zlar bilan, balki qoni bilan ham tarjima qilardi. Unda o‘ziga o‘xshash ko‘lanka borligini payqadi: u ham noqulay, ham o‘zining siyqa narsalarni yoqtirmasligi bilan go‘zal edi. Bodler nasrni istardi va u “Parij splini”ni yaratdi - shahar, yolg‘izlik va ma’no haqidagi kichik hikoyalar. Ularning birontasi ham nuqta bilan tugamaydi.

Bodlerning dendizmi moda haqida emas. Bu najot haqida. Kiyim sovut kabi. Go‘zallik chaqiriq misoli. Yashil sochlari, venetsiyacha kamzuli, romanga o‘xshab atir sepilgan oqargan terisi: u bir lahzaga bo‘lsa ham, ichki dunyosidan qochish uchun tashqi qiyofa ortiga yashirinardi.

San’at nima uchun mavjud? Uning uchun - qutulish uchun. Bir lahza bo‘lsa ham havoni his etish uchun. Xuddi faqat to‘lqin cho‘qqisidan uchib keta oladigan albatrosga o‘xshab. Tekis yuzada esa u ojiz qoladi.

Go‘zallik haqidagi mangu savol

Mana, ko‘z o‘ngimizda oddiy inson ham, oddiy shoir ham emas. Qit’alarni o‘zgartirgan ulkan shaxs. Simvolistlar, dekadentlar, syurrealistlar - barchasi undan boshlangan. Verlen o‘z kitobini “La’natlangan shoirlar” deb ataydi va bu aynan u haqida. Chunki Bodler faqat yovuzlik haqida yozmagan. U yovuzlikni tushunarli qildi. Go‘zal. Insoniy.

Umrining so‘ngida tanasi uni rad etdi. Falajlik, befarqlik, qashshoqlik. Yonida esa onasi. O‘sha-o‘sha Karolina. Biroq uning she’rlari tugamaydi. Ular boshqa davrga, boshqa tafakkurga, boshqa his-tuyg‘ularga olib boruvchi yo‘lakka o‘xshaydi.

Bodlerning Go‘zallikka bergan savoli: sen do‘zaxdanmisan yoki samoviymisan? – bugun bizniki bo‘lib qolmoqda. Uning javobi esa – har bir she’ri. Har bir obrazi. Har bir “haddan oshishi”. Chunki haqiqiy she’riyat – bu haddan oshishdir. Va bu –abadiydir, qaysidir manoda.

Foto: Sotheby's