O‘g‘irlangan nodir asarlar

"Jokonda" deb nomlangan mashhur surat qayerda ekan? Parij Olimpiadasiga bag‘ishlangan videoni sinchiklab kuzatsangiz, kadrlardan birida kamera Luvrning Leonardo da Vinchining "Mona Liza"si joylashishi kerak bo‘lgan qismidan o‘tib ketayotganini payqash mumkin. Ammo u yerda asar ko‘rinmaydi. Bu qarorning maqsad va sabablari haqida uzoq munozara qilish mumkin, biroq aniq aytish mumkinki: tarix "Jokonda" g‘oyib bo‘lgan paytni biladi.

Bu voqea jahon durdonalari begona qo‘llarga tushib, jinoyat va ehtiroslar mavzusiga aylangan katta manzaraning bir qismi, xolos. Keling, tarixda buyuk san’at asarlari yo‘qolib, ularni dunyoga qaytarish jarayonlari haqidagi boshqa holatlarni ham esga olaylik. Bu hikoyalarning har biri nafaqat o‘g‘irlik haqida, balki san’at yo‘qotish paytlarida ham odamlarni birlashtirish qudratiga ega ekanligi to‘g‘risidadir.

Leonardo da Vinchi, “Mona Liza”

1911-yil. Parij. Har kundagidek boshlanayotgan tong. San’at sokinligidan nafas olayotgan Luvr kutilmaganda kechagina “Mona Liza” osilib turgan joyda bo‘sh devorga duch keldi. Leonardo da Vinchi o‘zining shoh asari deb hisoblagan kartina shunchaki g‘oyib bo‘ldi. Jokondaning tabassumiday sirli tarzda yo‘qoldi.

Buning sababi Luvr ishchisi Vinchenso Peruja kartinani vatani Italiyaga qaytarmoqchi bo‘lgani edi. Biroq, uning vatanparvarligi manfaatparastlik bilan chatishib ketgandi: u bu noyob asarni antikvarlarga sotishni mo‘ljallagan edi. Vinchenso tunni muzey shkafida o‘tkazdi. Ertalab, zallar bo‘shagach, u suratni ilgaklardan yechdi, ish xalatining ostiga yashirdi-da, xizmat eshigidan chiqib ketdi. Surat ikki yil davomida bedarak yo‘qoldi.

Bu qanday oqibatlarga olib keldi? Jahon miqyosidagi shov-shuvga. Bo‘sh ramka yo‘qotishning ramziga aylandi va jamiyatda ilgari unchalik e’tibor qaratilmagan suratga qiziqish uyg‘otdi. “Mona Liza” italiyalik san’at galereyasidan topilgach, u Luvrga tantanavor tarzda qaytarildi. Kartinaning maqomi esa muqaddas timsolga aylandi. Bugungi kunda millionlab sayyohlar nafaqat “Mona Liza”ni ko‘rish, balki bu voqeani his qilish uchun ham Parijga tashrif buyurishmoqda.

Edvard Munk, “Qichqiriq” 

Edvard Munk bir kuni shunday degan edi: “Qichqiriq – mening qalbimning ifodasi”. Tashvishga to‘la bu shoh asar insoniyat azob-uqubatlarining ramziga aylandi. Biroq o‘g‘rilar uchun bu rasm shunchaki vosita edi.

Birinchi o‘g‘irlik 1994-yilda sodir bo‘ldi. Lillexammerdagi Olimpiya o‘yinlari ochilish kunida jinoyatchilar shovqin-surondan foydalanib, Oslo Milliy galereyasidan rasmni olib chiqishdi. Ularning usuli oddiy, ammo dohiyona edi: ichkariga kirish uchun ular derazaga qo‘yilgan oddiy narvondan foydalanishdi. Shoh asar o‘rnida esa kinoyali xat qoldirishdi: “Zaif qo‘riqlash xizmati uchun rahmat”. 

Uch oydan so‘ng, Norvegiya politsiyasi Britaniya detektivlari bilan hamkorlikda operatsiya o‘tkazdi. Kolleksioner niqobidagi maxfiy agent o‘g‘rilar bilan bog‘lanib, shoh asarni 250 ming dollarga sotib olishni taklif qildi. Bitim muvaffaqiyatli yakunlandi va dunyo yana “Qichqiriq”qa erishdi.

Biroq ikkinchi marta voqea ancha fojiali tus oldi. 2004-yilda qurollangan bosqinchilar Munk muzeyiga bostirib kirishdi va tashrif buyuruvchilar ko‘z o‘ngida devorlardan “Qichqiriq” va “Madonna”ni yulib olishdi. Bu vandallik harakati jamoatchilikni larzaga soldi. Rasmlar ikki yildan keyin topildi, ammo “Qichqiriq” shikastlangan edi: zararlar shunchalik katta ediki, restavratorlar ularni “chandiqlar” deb atashdi. Bu paradoksal: kartinani jismonan qadrsizlantirgan o‘g‘irlik uning ramziy ahamiyatini yanada kuchaytirdi.

Mikelanjelo Merizi de Karavadjo, “Avliyo Lavrentiy va Fransisk bilan Rojdestvo”

Karavajoning “Avliyolar Lavrentiy va Fransisk bilan Rojdestvo” asari tomoshabinni vahiy lahzasiga olib kiradigan noyob asarlardan biri edi. Palermo cherkovi uchun chizilgan surat, rangi qop-qora bo‘lishiga qaramay, go‘yo o‘zidan nur sochib turgandek edi.

Biroq 1969-yilda bu nur so‘ndi. Asar o‘g‘irlandi va shubha darhol Sitsiliya mafiyasiga tushdi. Kartina taqdiri haqidagi rivoyatlar turlicha. Ba’zilar uni mafiya boshpanasida oyoq ostiga to‘shama sifatida ishlatilganini ta’kidlashsa, boshqalar yoqib yuborilganini aytishadi. 90-yillarda sobiq mafiya a’zolaridan biri fosh bo‘lishdan qo‘rqib, asarni yo‘q qilishganini ma’lum qildi. Ammo kartinaning taqdiri bugungi kungacha noma’lumligicha qolmoqda. 

Bu yo‘qotishning ahamiyati nimada? Bu shunchaki bir kartinaning yo‘qolishi emas. Bu Sitsiliyaning madaniy o‘ziga xosligining bir qismini yo‘qotishdir. Karavajoning “Rojdestvo” asari hamon san’atning jinoyat soyasiga qarshi kurashi ramzi bo‘lib kelmoqda va san’atshunoslar bu durdonaning nuri bir kun yana porlashiga umid qilmoqdalar.

Bizni birlashtiruvchi san’at

Bu hikoyalarning har biri nafaqat jinoyatlar tarixi, balki san’atning qadr-qimmati haqidagi saboqdir. Ular rasmlar oddiy bo‘yoqdan ko‘ra ko‘proq ma’noga ega ekanligini ko‘rsatadi. Bu bizning tariximiz, his-tuyg‘ularimiz, xotiralarimiz. Ehtimol, ularning asosiy kuchi ham shundadir: hatto o‘g‘irlangan bo‘lsa ham, ular biz bilan qoladi.

Shuning uchun, keyingi safar biror-bir durdonani ko‘rganingizda, unga sinchkovlik bilan qarang. Chunki har bir chiziq va bo‘yoq surtmasi ortida saqlab qolishga arziydigan tarixlar yashiringan.