Chiq-chiq: falsafa, ramziylik va soat uslubi

Ko‘pincha shunday bo‘ladi: biz kutamiz, umid qilamiz, oldindan zavqlanamiz. Vaqti keladi-yu, birdan ko‘ngilga g‘ashlik cho‘kadi. Go‘yo kutishlarimizning sirli dirijyori bo‘lmish vaqt bizning kuyimizga mos kelmaydigan o‘z simfoniyasini ijro etgandek. Uni shunday tushunyapmizmi? Ajdodlarimiz uni shunday his qilishganmi? Nima uchun soat ramzlari – yaltiroq siferblatlardan tortib murakkab mexanizmlargacha – hamon ongimizni bezovta qilmoqda?

Soat shunchaki asbob emas. U falsafadir. U lahzalarni siqib, abadiyatni cho‘zishga qodir. Uning dizayni davr izini o‘zida mujassam etsa, “chiq-chiq”i esa o‘tmish, bugun va kelajakning zarbini aks ettiradi. O‘rta asr minoralaridagi soatlardan tortib, eng nozik zamonaviy mexanizmlargacha – soatlar tarixi insonning vaqtni anglashga bo‘lgan intilishi xaritasini chizib beradi.

foto: instagram/audemarspiguet

Falsafa, san’at va maqom

Jan Fruassar me’yor hissi – “mesure”ni oliy fazilat deb atagan. Uyg‘onish davri soatlarida bu ideal aks ettirilgan: qat’iy ritm, unda mo‘tadillik ham, olamning uyg‘unligi ham mavjud edi. Mexanik tartib siyosiy va ijtimoiy tuzum uchun metafora bo‘lib xizmat qilgan. Axir, soat to‘g‘ri yuradigan bo‘lsa, nega davlatga ham, insonga ham to‘g‘ri yurmasin?

Ammo vaqt faqat tartibdan iborat emas. U omonat. XVI asr ingliz shoirlari soatlarda hayotning o‘tkinchiligini, har bir “bugun” o‘tmishga aylanganini eslatib turishini ko‘rishgan. Soat kafkiri titraydi, soniya o‘tadi, mana endi uni qaytarib bo‘lmaydi, tutib bo‘lmaydi. Kontinental Yevropada soat boshqacha qabul qilingan: nazorat, aniqlik va marosimning tantanasi sifatida. Ushbu yondashuvlar o‘rtasidagi nozik muvozanat hali ham turli mamlakatlar madaniyatida o‘z aksini topmoqda.

Salvador Dali o‘zining “Yumshoq soat”ida vaqtni eritib yubordi, go‘yo u nafaqat qoidalarga, balki inson tasavvuriga ham bo‘ysunishini ko‘rsatmoqchi bo‘lgandek. XVII asr vanitaslari qumli va mexanik soatlarni to‘ldirib, vaqt o‘tyapti, hayot o‘tkinchi, hamma narsa yo‘q bo‘lib ketyapti, degan ma’noni anglatardi. Lekin yo‘qoladimi? Yoki shunchaki boshqa shakllarga o‘tadimi?

foto: instagram/salvador_dali_oficial

Adabiyotda soat har doim taqdir belgisi bo‘lgan. Tolstoy Natasha Rostovani xavotirli kutish daqiqasida ularga qarashga, Getsbini esa voqealar rivojini orqaga qaytarishga umid qilayotgandek vaqtni yo‘qotishga majbur qiladi. Bu mexanizm paydo bo‘lgan har bir hikoya yangicha tus olib, zamonlar osha sayohatga aylanadi.

Soat allaqachon faqat asbob bo‘lmay qolgan. Ular muvaffaqiyatning kodi, belgisi, ovoziga aylandi. Qirollik saroylarida cho‘ntak soatlari emal, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan bo‘lib, vaqt ustidan hukmronlik qilish illyuziyasini yaratgan. XX asrda ularning roli o‘zgarmadi – faqat shakli o‘zgardi. Rolex, Patek Philippe, Audemars Piguet – bu shunchaki brendlar emas, balki zamonaviy elita tumorlari. Ularning siferblatlari kabinetlar, muzokara xonalari va podiumlarning quyoshini aks ettiradi, ularning benuqson yurishi so‘zlardan balandroq gapiradi.

foto: instagram/rolex

Vaqt merosiyligi

Moddiy dunyodan tashqari narsalar ham mavjud. Bizdan uzoqroq yashaydigan narsalar ham bor. Ular avlodlardan avlodlarga teginishni, hidni, tarixning bir bo‘lagini olib o‘tadi. Javon tortmasida sekin yurayotgan bobomning soati shunchaki mexanizm emas, balki uning zamonining, tanlovining, qarashlarining shivirlashidir. Yaponiyada bir millik an’anaviy soatlar vaqtning bo‘linmasligini, aksincha silliq oqib o‘tishini eslatadi. U maqsadga intilmaydi, shunchaki mavjud. Bunda uning paradoksi yashiringan: vaqtni boshqarish orqali biz uni qabul qilishni o‘rganamiz.

Bugungi kunda eski modellar yana urfga kirdi. Ularni aniqlik uchun emas, balki tarix uchun tanlashadi. Ular abadiyat haqida har qanday so‘zdan ko‘ra yaxshiroq hikoya qiladi. Chunki vaqt beayov, ammo soat uning artefakti, demak, davrlar o‘rtasidagi ko‘prikdir.

foto: instagram/bvlgari

Shubhasiz, soat – bugungi kunda qoldirilgan iz. U bilakka taqib yuriladigan xotiradir. Biz uni vaqtni boshqarish uchun sotib olamiz, ammo oxir-oqibat, aynan u bizni boshqaradi.

Har bir model davr, xarakter va taqdirning aksidir. Soat bizga nafaqat vaqt ichida yashashimiz, balki uni yaratishiizni ham eslatadi. Ehtimol, asosiy sir ham shundadir – biz soatga qaraymiz, lekin uning qaramog‘idamiz.