Mumi vodiysi — boqiy mo‘jizalar maskani
Tuve Yansson qanday qilib har qanday yoshda ham bizni o‘ziga jalb etadigan olam yaratdi
Bugun biz ularni yam-yashil Mumi vodiysining nozik va mehribon aholisi sifatida taniymiz. Ammo bir paytlar mumi-trollar butunlay boshqa obrazda paydo bo‘lgan. Ularni yaratgan — fin-shved yozuvchi va rassom Tuve Yansson — ilk bor 1930-yillarda o‘ylab topdi: oilaviy yozgi uyining fliygel devoriga uzun burni, ingichka badani bilan g‘alati bir maxluqni chizib qo‘yganida, kelajak afsonasining ilk siluetlari tug‘ildi.
Dastlabki mumi-trollar satira jurnali Garm sahifalarida paydo bo‘lganida qoramtir, ozg‘in, qizil ko‘zli, ba’zida esa shoxi ham bo‘lgan. Ular vino tortishi, sigaret tutishi, bolalar kitobidagi “pokiza” qahramonlarga xos bo‘lmagan odatlarni ko‘rsatishi mumkin edi. Yillar o‘tishi bilan bu qattiq konturlar erib, obrazlar yumshadi: mumi-trollar mehribon, qiziquvchan va g‘oyat mehmondo‘st bo‘lib chiqdi. Ular tabiat bilan uyg‘un yashaydi va har qanday kelgan mehmon bilan do‘stlashishga ochiq.
Mumi-troll haqidagi ilk hikoyalar 1945-yilda chop etildi va tezda kitobxonlarning qalbini egalladi. Yanssonning o‘ziga xos, unutib bo‘lmas xarakterlar yaratish san’ati bu ertaklarni boshqalardan ajratib turardi. Mumi-troll, Snork va boshqa qahramonlar millionlab o‘quvchilarning tasavvurida joy berdi. Ularning sarguzashtlari — do‘stlik, kashfiyot va hayotning katta savollariga o‘ylanishga undaydigan voqealar bilan to‘la edi.
Tuve Yansson o‘z qahramonlariga ko‘p jihatdan o‘z hayotini, atrofidagi odamlarni va his-tuyg‘ularini solgan. Mumi-troll uning sokin, ichki alter-egosi bo‘lsa, Snusmumrik yaqin do‘stlarining xususiyatlarini jamlagan; Tuu-Tikki — Tuvening sevimli insoni, rassom-grafik Tuulikki Pietilyadan ilhomlangan. Shu paytda obrazlar ham o‘zgardi: kitoblardagi Sniff kichkina jonivor bo‘lsa, multfilmlarda kattaroq ko‘rinish oldi; Yanssonning o‘z illyustratsiyalarida esa u ba’zan oppoqdek chiroyli tasvirlangan. Bularning barchasi dunyoning tirik va o‘zgaruvchan ekanini ta’kidlaydi — Mumi vodiysi nafas oladi va har bir avlod uchun yaqin bo‘lib qoladi.
Tuve Yansson birinchi Mumi-kitobini chiqargan paytda allaqachon e’tirof etilgan, iqtidorli rassom edi. Keyingi yillarda u mumi-ertaklaridan tashqari o‘n ikki roman va bir nechta hikoyalar to‘plamini yaratdi. Lekin adabiyot uning asosiy kasbi bo‘lmadi — uning xaqiqiy chaqirig‘i tasviriy san’at edi. U umr davomida ko‘plab kartinalar, illyustratsiyalar va boshqa badiiy asarlarni dunyoga tuhfa qildi.
Uning asarlaridagi muhitni ayniqsa o‘zi chizgan illyustratsiyalar ifodalaydi. Har bir rasmning chetidan nimadir sirli, biroz ana shu tomonlardan ko‘zga tashlanmaydigan narsa seziladi. Masalan, uyning ayvonidagi chiroq yonsa, uning yorqin doirasi ortida yana-da chuqurroq zulmat gavdalanadi — go‘yo rasmning chekkasida boshqa bir dunyo yashirin.
Yanssonning ijodi cheksiz edi — xuddi u sevar va hatto ibodat darajasida hurmat qilgan dengiz kabi. Yolg‘iz o‘tirib, soatlar davomida dengiz qarshisida o‘tkazgan lahzalari unga erkinlik tuyg‘usini berdi. Balki ana shu tinchlik va g‘ayritabiiylik uning asarlariga ham o‘tgan: dengiz “xohlaganini qiladi”, deb yozadi u: beparvo ko‘piradi, shiddat bilan to‘lqin uradi yoki to‘satdan tinchlanadi; ba’zan kayfiyati yaxshi, ba’zan yomon — va buning sababi bizga aniq emas, chunki biz faqat suvning yuzi-yuzini ko‘ramiz. Ammo dengizni sevsang, bu muhim emas: yaxshi ham, yomon ham — hammasini qabul qilasan… ( “Mumi-papa va dengiz” ).
Uning kitoblarida o‘quvchiga tayyor pand-nasihat beruvchi didaktika yo‘q. Aksincha, ular hayotning katta mavzulariga savollar qo‘yadi va mulohazaga chorlaydi. Mumi-trollar javobni tayyor holda bermaydi — ular mehr bilan o‘quvchini o‘ylashga, o‘zicha topishga undaydi.
