O‘zini baholash paradoksi

“O‘zingni sev”, “ishonchli bo‘l”, “sen eng yaxshisiga loyiqsan” — bular hammaga tanish iboralar. Bunday shiorlar o‘zini rivojlantirish bo‘yicha ommabop kitoblar, treninglar va muvaffaqiyat kurslarida tez-tez uchraydi. Bugun yuqori o‘zini baholash baxt, muvaffaqiyatli martaba va uyg‘un munosabatlarning kaliti sifatida qaraladi. Ammo masala bunchalik oddiy emas: “ideal” o‘zini baholash sari intilish poygaga aylanganda, u kutilmagan salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Har doim yuqorida ekanligingizni his qilishga bo‘lgan doimiy ehtiyoj, tanqid, taqqoslash va boshqalarning fikriga nisbatan zaiflashtiradi. Natijada, ishonch o‘rniga xavotir paydo bo‘ladi — chunki birgina xato bilan o‘zingiz chiqib olgan balandlikdan qulab tushishingiz mumkin.

ELLE O‘zbekiston tahririyati sog‘lom o‘zini qabul qilish qanday ko‘rinishga ega bo‘lishi va nega bugun o‘zini baholash konsepsiyasidan voz kechib, o‘zini sog‘lom qabul qilishni tanlash yaxshiroq ekanini tushuntiradi.

O‘zini baholash qanday ishlaydi

O‘zini baholash — bu fakt emas, balki insonning o‘zi haqidagi fikri. Bu fikr yutuqlar, tashqi ko‘rinish, atrof-muhit va boshqalarning munosabati asosida shakllanadi. Muhimi shundaki, bu fikrlar hayotimizning ma’lum standartlarga — masalan, go‘zallik industriyasi mezonlariga yoki jamiyatning muvaffaqiyat haqidagi tasavvuriga — qanchalik mos kelishiga qarab shakllanadi.

Oddiy misol: bo‘yingiz, ko‘z rangingiz yoki yoshingiz — bu fakt. Ammo “men yetarlicha yaxshi emasman” degan fikr — bu baho, ya’ni subyektiv mulohaza. U barqaror emas va tashqi sharoitlarga qarab tez-tez o‘zgaradi. O‘zimizni “baholashga” urinayotganda, ichki qadriyatlarimizga emas, balki jamiyat yaratgan, ba’zan esa yetib bo‘lmas standartlarga asoslanamiz.

foto: Kaboompics.com, pexels

Yuqori o‘zini baholash poygasining oqibatlari

Yuqori o‘zini baholash — go‘yoki orzu: u ishonch, dadillik, o‘z qadrini his qilish bilan bog‘lanadi. Ammo amalda u ko‘pincha haqiqatni buzib ko‘rsatishga olib keladi. Bunday odam o‘z xatti-harakatlarini tanqidiy baholashni to‘xtatadi, fikr-mulohazalarni inobatga olmaydi, imkoniyatlarini oshirib yuboradi va tayyor bo‘lmagan ishlarni ham bo‘yniga oladi.

Har doim mukammal bo‘lish istagi tezda hissiy holdan toyishga olib keladi: inson barcha kuchini “ideal” bo‘lishga sarflaydi va hayotdan zavqlanishga ruxsat bermaydi. Bu esa xatolar, nizolar va og‘riqli hafsalasizliklarga sabab bo‘ladi, chunki har qanday mos kelmaslik adolatsizlik sifatida qabul qilinadi.

Yuqori o‘zini baholashda boshqalarning istaklari yoki maslahatlari dushmanona ko‘rilishi mumkin, hatto kichik muvaffaqiyatsizlik ham ichki bo‘shashish va o‘zini qadrli his qilmaslikka olib keladi.

foto: Luiz Milczwski, pexels

Yuqori o‘zini baholash poygasining oqibatlari

Yuqori o‘zini baholash — go‘yoki orzu: u ishonch, dadillik, o‘z qadrini his qilish bilan bog‘lanadi. Ammo amalda u ko‘pincha haqiqatni buzib ko‘rsatishga olib keladi. Bunday odam o‘z xatti-harakatlarini tanqidiy baholashni to‘xtatadi, fikr-mulohazalarni inobatga olmaydi, imkoniyatlarini oshirib yuboradi va tayyor bo‘lmagan ishlarni ham bo‘yniga oladi.

Har doim mukammal bo‘lish istagi tezda hissiy holdan toyishga olib keladi: inson barcha kuchini “ideal” bo‘lishga sarflaydi va hayotdan zavqlanishga ruxsat bermaydi. Bu esa xatolar, nizolar va og‘riqli hafsalasizliklarga sabab bo‘ladi, chunki har qanday mos kelmaslik adolatsizlik sifatida qabul qilinadi.

Yuqori o‘zini baholashda boshqalarning istaklari yoki maslahatlari dushmanona ko‘rilishi mumkin, hatto kichik muvaffaqiyatsizlik ham ichki bo‘shashish va o‘zini qadrli his qilmaslikka olib keladi.

Foto 3
Manba: Luiz Milczwski, pexels

Baholash emas, qabul qilish

Shu nuqtai nazardan, o‘zini baholash — bu zararli va xavfli konstrukt. O‘zini qabul qilish esa butunlay boshqacha: bu “hozir o‘zimga yoqayapmanmi” emas, balki muvaffaqiyat va mag‘lubiyatlar, kuchli va zaif tomonlar bilan o‘zingizni turli holatda ham tan olishdir.

Agar o‘zini baholash tashqi sharoit va taqqoslashlarga bog‘liq bo‘lsa, o‘zini qabul qilish — bu ichki tayanch bo‘lib, sharoitlar o‘zgarganda ham siz bilan qoladi. U doimiylik, barqarorlik va mustaqillik hissini shakllantiradi — odamlar, voqealar va standartlardan mustaqil ravishda.

Sog‘lom o‘zini qabul qilish tizimini yaratish bo‘yicha tavsiyalar

• Yutuqlar orqali baholashdan voz keching
  Muvaffaqiyatning jamiyat belgilagan mezonlariga emas, balki o‘zingizning shaxsiy tasavvuringizga e’tibor qarating. Har kimning muvaffaqiyat va baxt haqidagi talqini boshqacha — bu mutlaqo normal. Siz uchun aynan nima muhimligini aniqlang.
• O‘zingizni butun shaxs sifatida qabul qiling
  Kuchli tomonlaringizni qadrlang va zaifliklaringizni tabiiy qism sifatida qabul qiling. Faqat o‘zingizni butun holda anglaganingizda imkoniyatlaringizni to‘g‘ri baholay olasiz va rivojlanish yo‘nalishlaringizni tushunasiz.
• O‘z-o‘zingizni qo‘llab-quvvatlang
  Ayniqsa muvaffaqiyatsizlik paytlarida o‘zingiz bilan muloyim va hurmat bilan gaplashing.
• Xatolarni tan oling
  O‘zingizni ayblash yoki jazolashdan voz keching. E’tiborni xatoga emas, undan olgan tajribaga qarating.
• Boshqalar bilan taqqoslamang
  Har bir inson o‘z yo‘lidan boradi. Natijangizni o‘z shaxsiy taraqqiyotingizga qarab baholang.
• O‘zingizga mukammal bo‘lmaslikka ruxsat bering
  Rivojlanish va yangi narsalarni sinashdan qo‘rqmang. Tarix shuni ko‘rsatadiki, ko‘plab yirik kashfiyotlar va asarlar xatolar va noodatiy yondashuv tufayli yaratilgan.

foto:Anastasia Shuraeva, pexels