Chegarasiz teatr: inklyuziya va yuksak ma’nolar san’ati

Bugun, 3-dekabr – Xalqaro nogironlar kuni ko‘plab mamlakatlarda nishonlanadi. Ushbu kun nafaqat taqvimda sanani qayd etish, balki jamiyatni jismoniy imkoniyatlaridan qat’iy nazar, barcha odamlar uchun yanada qulay va adolatli muhitni yaratish yo‘llari haqida o‘ylashga undash uchun mo‘ljallangan. Turli inklyuziv makonlarni ochishga bo‘lgan o‘tkir ehtiyoj shundan kelib chiqadi. Dunyoda jismoniy mukammallik chegaralari yo‘qolib, inklyuziyaga g‘ayritabiiylik sifatida qaralmaydigan joylar juda kam.

1982-yilda tashkil etilgan “Lik harakat teatri” inklyuziv san’at tamoyillarini amalga oshiruvchi shunday noyob loyihalardan biridir. Jamoa turli jismoniy va aqliy cheklovlarga ega bo‘lgan odamlar ishtirok etadigan spektakllarni yaratadi va shu bilan ularning jamiyatning madaniy hayotiga integratsiyalashuvini ta’minlaydi. Inklyuziv spektakllarning asosiy mazmuni salomatlik holatidan qat’iy nazar, har bir shaxs qalbining qadr-qimmati va go‘zalligini ko‘rsatishdir.

2003-yilda teatr o‘z safida imkoniyati cheklangan bolalar va yoshlarni, ularning nogironligi bo‘lmagan tengdoshlari va professional aktyorlarni birlashtirgan integratsiyalashgan kompaniyaga aylantirildi. Teatr paydo bo‘lgan paytdan boshlab san’atga falsafiy va psixologik yondashuvga e’tibor berildi, harakatga bo‘lgan ichki motivlarni izlashga alohida e’tibor qaratildi.

Foto: Umar Kurbanov

Bunday izlanish asta-sekin chuqur improvizatsiyaga olib keldi, teatrning barcha spektakllari uning asosida  yaratiladi. Asosiy nuqta – bu aktyorlarning ichki holatini ma’naviy o‘zanga yo‘naltirish, u o‘z navbatida ma’noli va uyg‘un imo-ishoralarda o‘z ifodasini topadi.

“Alvon yelkanlar” spektaklining premyerasini tomosha qilgandan so‘ng, ELLE O‘zbekiston tahririyati “Lik harakat teatri” asoschisi va rahbari Liliya Pavlovna Sevastyanova bilan suhbatlashdi.

Teatr rahbari Liliya Sevastyanova. Foto: Umar Kurbanov

Sizni nima ilhomlantiradi va inklyuziv teatrning muhim qismlaridan biri bo‘lgan bunday sabr-toqat va hamdardlikni qayerdan olasiz?

O‘z vazifangni Da’vat sifatida anglab, Seni kim va nima uchun chorlab, hayot yo‘lidan yetaklayotganini tushunganingda... Ota-onam menga shunchalik mehr-muhabbat hadya etdiki, haligacha uni baham ko‘rishni xohlayman. Bolaligimda rahm-shafqatning birinchi darsi otam komandirovkadan olib kelgan “Mushuk uyi” degan plastinka bo‘lgan, uni tinglar ekanman, mushuklarga rahmim kelib, yig‘lab yubordim... Siz hamfikrlar va yordamchilar bilan uchrashganingizda, ular bilan muloqot qilish va ishlash sizga katta quvonch bag‘ishlaydi.  Shunda hammasi o‘nglanib ketadi...

Teatringizda sahnalashtirish uchun pyesa va loyihalarni qanday tanlaysiz?

Repetitsiyalarda o‘zimni xursand qiladigan, hayratga soladigan narsalarni: o‘qilgan kitob, she’r, hikmatli so‘z, rasm, musiqiy asar, real hayotdagi voqealarni artistlarim bilan baham ko‘raman... Biz buni birgalikda muhokama qilamiz, keyin aktyorlar ushbu mavzuda ularning har biriga eng ko‘p ta’sir qilganini harakat tili bilan ifodalashadi. Bunday improvizatsiyalarda spontan, jonli, gapiruvchi imo-ishoralar, harakatlar, mizanssenalar tug‘iladi.  Ulardan eng ifodali va uyg‘unlarini tanlayman, artistlar bilan charxlayman va xoreografik to‘qimaga birlashtiraman.

Spektakllarning dramaturgiyasi ham o‘ylab topilmaydi, balki artistlarimizning real hayoti asosida yaratiladi. Masalan, spektakl markazida “Ichkaridan Senga murojaat qildim…” – Valera, bizning invalidlar aravachasidagi aktyor. “O‘ylab topilmagan portretlar” spektaklini esa musiqa asboblariga ega bo‘lgan bir necha san’atkorlarimizning ichki dunyosini ochib bergan holda yaratdik. Dimaning tanasi deyarli harakatsiz, lekin barmoqlari harakat qiladi va u gitara chaladi, Sevarochka ko‘rmaydi, lekin pianino chaladi, Akmal saksofonda, Kolya gitara chaladi. Ularning barchasi professional san’atkorlarimiz yordamida raqsga tushadi. Avvalgi 16 ta spektaklni xuddi shu tarzda, artistlarimizning real hayotidan kelib chiqib yaratdik.  Va faqat “Alvon yelkanlar” premyerasi adabiy asosda – Aleksandr Grinning xuddi shu nomdagi qissa-feyeriyasi asosida, lekin bu ham improvizatsiya yo‘li bilan qo‘yilgan.

Foto: Umar Kurbanov

Turli qobiliyatga ega san’atkorlarni jalb qilishda qanday usullardan foydalanasiz? Ular sizga qanday kelishadi?

Hamma narsani hayotning o‘zi “tashkil etadi”. Inklyuzivlik bo‘yicha mening birinchi tajribam 1996-yilda Fransiyada bo‘lib o‘tdi, u yerda men raqs improvizatsiyasi atelesini o‘tkazdim. Mening stajyorlarim orasida oyoq-qo‘llari ishdan chiqqan, qo‘ltiqtayoqda yuradigan bir qiz bor edi. Uning ishtirokidagi spektaklni sahnalashtirish tajribasi samarali bo‘ldi va keyinchalik men bu haqda Toshkent gazetalaridan biriga bergan intervyumda gapirib berdim. Nogiron bolalar klubi rahbarlari bundan xabar topishdi va mendan ularning bolalari bilan shug‘ullanishimni so‘rashdi. Asta-sekin bu bolalar bizning teatrimizga qo‘shilib ketishdi va biz 20 yildan ortiq vaqt davomida ularga ta’lim berdik va ular ishtirokida spektakllar yaratdik. Vaqti-vaqti bilan teatrga rivojlanish xususiyatlariga ega yangi bolalar kelishadi, ular biz haqimizda matbuotdan, tanishlardan va hokazolardan xabar topishadi.

Aktyor va xodimlaringizni inklyuziv muhitda ishlashga qanday o‘rgatasiz?

Lik harakat teatri integratsiyalashgan tarkibda ishlay boshlashidan oldin, biz professional san’atkorlarim bilan raqs improvizatsiyasi sohasida “jonli” teatrni izladik. Ko‘p yillar davomida ishlab chiqilgan metodika bizga nogironlar bilan ishlashni boshlash imkonini berdi. O‘ylaymanki, faqat o‘z-o‘zidan sodir bo‘ladigan harakat imkoniyati cheklangan insonlar uchun organikdir. U badiiy tus olishi uchun biz bolalarga fikr va tuyg‘udan harakatga ko‘prikcha yasashni o‘rgatamiz. Bunday ish uslubi salomatligidan qat’iy nazar, har qanday odamga raqsda o‘zining ichki intilishlarini ifodalashga yordam beradi.

Teatringizning qaysi yutuq va muvaffaqiyatlarini eng ahamiyatli deb hisoblaysiz?

Bizning teatrimiz ko‘plab xalqaro inklyuziv va inklyuziv bo‘lmagan festivallarning ishtirokchisi va g‘olibi. Ammo so‘nggi yillardagi festivallar hakamlar hay’ati aktyorlarimizning nogironligi borligiga ishonmayotgani, hatto ba’zilari bizni firibgarlikda gumon qilgani asosiy yutuq deb hisoblayman. Shuningdek, spektaklning birinchi daqiqalarida bolalarning ba’zi xususiyatlarini sezsangiz, keyin bu ikkinchi planga o‘tishini ta’kidlaydigan tomoshabinlar bilan ham, aktyorlar va tomosha zali o‘rtasida yuzaga keladigan qalb darajasidagi dialog hayratlanarli. Murakkab nogironligi bo‘lgan odamni teng, to‘laqonli va ijodiy shaxs sifatida qabul qilish uchun o‘zim bir necha yillik yo‘lni bosib o‘tdim. Shuning uchun tomoshabinlarimiz spektakl davomida 1-2 soat ichida bu yo‘lni bosib o‘tayotganidan juda xursandman.

Foto: Umar Kurbanov

Inklyuziv teatrning kelajagi va uning jamiyatga ta’sirini qanday ko‘rasiz?

Nazarimda, nogironligi bo‘lgan shaxsning jamiyatdagi ishtirokining o‘zi atrofdagilarda juda muhim tuyg‘ular – rahm-shafqat va muruvvatini uyg‘otadi, ularsiz inson, hatto jismonan va aqlan sog‘lom bo‘lsa ham to‘laqonli bo‘la olmaydi. Jamoat joylarida nogironlarning tashqi belgilari: aravacha, yuradigan arava, ko‘zi ojizlar hassasi yoki, masalan, mental xususiyatlarga ega bo‘lgan odamning xatti-harakatidagi g‘alatiliklar ko‘pchilikni qo‘rqitadi. Teatr esa bunday san’atkorlarning boy ichki dunyosini ochib berishga qodir va bu yuqori ijro hamda estetik darajada sodir bo‘lganda tomoshabinlar bunday san’atning foydali ta’sirini his qiladilar va juda xilma-xil odamlarning birlashishi sodir bo‘ladi. Bu esa ayni paytda har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan jarayon.

Tomoshabinlarning spektakllaringizga munosabati qanday? Teatr kimningdir idrokini o‘zgartirgan misollar bormi?

Spektakllarimiz har qanday yoshdagi tomoshabinlarga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi: ota-onalar hatto o‘ta faol bolalarini ham qanday “jalb etgani” haqida hikoya qilishadi, yosh tomoshabinlar esa gadjetlarni unutishadi. Odamlar bizning spektakllarimizdan keyin ularning qadriyatlar shkalasi o‘zgarganini, ularning katta muammolari umuman muammo emasligini tan olishadi.

Tomoshabinlarning spektakllardan keyingi asosiy iboralari – “go‘zallik”, “hayrat”, “dunyoda mehr ko‘proq bo‘lishi uchun hamma ko‘rishi kerak”.

Inklyuziv teatrga nisbatan noto‘g‘ri qarashlar yoki stereotiplarni qanday yengasiz?

90-yillarda bizning kompaniyamiz yetarlicha mashhur edi, biz Rus drama teatrida joylashgan edik va spektakllarimizda kam bo‘lsa-da, zal to‘lardi. Integratsiyalashgan tarkibda ishlashni boshlaganimizda tomoshabinlar dastlab bizdan o‘zlarini chetga olishdi, chunki ko‘pchilik uchun “san’at” va “nogironlik” tushunchalari o‘zaro uyg‘unlasha olmasdi. Odamlarni buning aksi bo‘lishiga ishontirish uchun 3 yil ishladik va spektakllarimiz yana anshlagga aylandi.

San’atda inklyuziv makon yaratmoqchi bo‘lgan boshqalarga qanday maslahatlar berasiz?

Sinab ko‘rish va ruhiy xarajatlardan qo‘rqmaslik kerak. Ular nogironligi bo‘lgan insonlarning minnatdorchiligi va mehr-muhabbati bilan to‘ladi.