Zaha Hadidning futuristik fantaziyalari
ZAMONAVIY JAHON ARXITEKTURASINING ASOSIY QAHRAMONLARIDAN BIRI
Zaha Hadid faoliyatining katta qismi faqat tanqidchilar va hamkasblari orasida mashhur bo‘lgan qog‘oz arxitekturasi edi. Biroq hozirgi kunda zamonaviy arxitekturani bu shaxssiz tasavvur qilish qiyin.
Hayot yo‘li
1950-yilda Bag‘dod shahrida tug‘ilgan qiz arxitektura tarixida qanday ulkan iz qoldirishi mumkinligini hali tasavvur ham qilmagandi. Kichkina Zaha ishchi oilasida o‘sdi, bu oilaning boshlig‘i sotsialistik mazmundagi liberal-demokrat edi. Oila zamonaviy tamoyillar asosida farovon hayot kechirardi. Ota-onasi qizlarini Bayrutdagi Amerika universitetida yaxshi ta’lim berdilar, u yerda Zaha matematikani o‘rgandi. Ammo texnik fanlardan tashqari, u go‘zallik yaratish iste’dodiga ham ega edi, buni rassom onasi paytida payqagan bo‘lishi mumkin. Hadid bolaligini Bag‘dodda birinchi zamonaviy uylardan birida o‘tkazdi, bu uni me’morchilikka qiziqishga ilhomlantirdi. Zaha tarixda o‘z izini qoldirish, me’mor bo‘lish va kelajakni yaratish orzusi bilan o‘sdi. 1972-yilda u Arxitektura Assotsiatsiyasi maktabida o‘qish uchun Londonga ko‘chib o‘tdi. Uning iste’dodini mashhur golland arxitektori Rem Kolxas bir zumda payqadi. Zaha Hadid uning ko‘magida dekonstruktivizm ilmini kashf etdi va shu yo‘nalishda o‘z faoliyatini boshladi. Kolxas uni “o‘z orbitasidagi sayyora” deb atagan va bu Hadid dastxatiga berilgan juda aniq ta’rif.
Foto: Zaha Hadid press center
1980-yildayoq Zaha o‘zining Zaha Hadid Architects arxitektura firmasiga asos solgan. U doimo fantaziya qiladi va bir qator dadil va g‘ayrioddiy loyihalarni yaratadi, bu esa unga turli keng ko‘lamli arxitektura tanlovlarida g‘alaba keltiradi. Taniqli mutaxassislar uni payqashdi, eslab qolishdi va qayd etishdi. Biroq uning shaxsiy e’tirofi faqat qog‘ozda qolgan, buyurtmachilar Hadidning arxitekturadagi dadil va o‘ziga xos yechimlarini qo‘llashga jur’at etishmagan.
Foto: Zaha Hadid press center
"Mening shaxsiy hayotim – karyeram"
Zaha hayotidagi o‘zgarishlar shamoli faqat 1993-yilda, uning birinchi amalga oshirilgan loyihasi – “Vitra” mebel kompaniyasi uchun o‘t o‘chirish bo‘linmasidan keyin paydo bo‘ldi. Shundan so‘ng, Zaha Hadid Architects brendi mashhurlik cho‘qqisidan yuqoriga ko‘tarildi.
Shaxsiy hayoti haqida ko‘p narsa ma’lum emas. Zaha “karyerasiga turmushga chiqqan” ayollardan biri. Shu sababli, afsuski, uning bola ko‘rmadi. Zaha Hadid o‘zini feminist deb hisoblamasdi, lekin dizaynerlik sohasidagi ko‘plab odamlar uchun namuna bo‘lish, o‘zining erkaklar me’morchilik olamidagi istisno ekanligini his etish unga juda yoqar edi.
Foto: Zaha Hadid press center
“Men karyeram uchun oilamni qurbon qildim deb ayta olmayman. Albatta, ish shaxsiy hayotimga ta’sir qildi, lekin oilamni qurbon qilmoqchi bo‘lganim uchun emas. Shunchaki kutilmagan burilish bo‘ldi”
Ijodiyoti
Zaha Hadid o‘z faoliyatining uchdan ikki qismini stolda ustida ishlashga sarflagan. Uning noyob loyihalari e’tirof etildi, ammo uzoq vaqt davomida hayotga tatbiq etilmadi va aksariyati butunlay bekor qilindi. Sababi har doim ham Hadidning o‘zida emas edi, vaziyatning o‘zi uning foydasiga o‘ynamagandek tuyulardi. U g‘alaba qozongan birinchi tanlov 1982-yilda Gonkongda bo‘lib o‘tgan. Unga Gonkong tog‘laridan birining cho‘qqisidagi sport klubi loyihasi g‘alaba olib keldi. Bu bino Hadid temperamentiga xos bo‘lgan gravitatsiya qoidalari doirasidan tashqarida bo‘lishi kerak edi. Biroq, shahardagi siyosiy noaniqlik tufayli qurilish bekor qilindi. Keyin Kardiffdagi Opera loyihasi paydo bo‘ldi, ammo u ham amalga oshmadi.
Foto: Zaha Hadid press center
Zaha Hadid ijodiga qiziqishning kuchayishi Frenk Geri loyihasi bo‘yicha Bilbaodagi Guggenxaym muzeyi binosidan (1997) boshlangan. Uning g‘oyalari esa Rosentalning AQShning Sinsinnati shahridagi Zamonaviy san’at markazi qurilishida ishtirok etganidan so‘ng paydo bo‘ldi (2003-yil). Ushbu markaz Sovuq urush tugaganidan beri Qo‘shma Shtatlardagi eng muhim yangi bino deb topilgan. Keyinchalik Zahani dekonstruktivizm qiziqtirmaydi. 2000-yillarning o‘rtalaridan boshlab uning binolari silliq shaklga ega bo‘ldi va dizayn binolarning barcha qismlarini o‘zaro bog‘laydigan eng murakkab sxema sifatida kompyuterda dasturlashtirildi. Uning loyihalarida ko‘pincha sharqonalik seziladi, masalan, Hadid o‘z ildizlariga bo‘ysunib, me’morchilik orqali arab xattotligidan foydalanadi. Hadidning eng ko‘zga ko‘ringan asarlari: MAXXI – Rimdagi XXI asr milliy san’at muzeyi (2010-yil), Olimpiya o‘yinlarini o‘tkazish uchun London suv sporti markazi (2012-yil), Bokudagi Haydar Aliyev markazi (2012-yil), Guanchjoudagi opera teatri.
Foto: Zaha Hadid press center
“Men hech qachon qamoqxonalar qurmayman, hatto ular dunyodagi eng hashamatli qamoqxonalar bo‘lsa ham”
Arxitektor sifatida Hadid hammaga tanish bo‘lgan qoidalarni buzishga va o‘zining dinamik impulsini kiritish orqali oddiy makon doirasidan chiqishga intildi. Ichki harakat va deformatsiyani oshirish uchun Zaha arxitekturaning umumiy qabul qilingan geometriyasiga qaramay, o‘tkir burchaklar va egri chiziqlarni aniqlaydigan buzilgan perspektivadan foydalanadi. Hadid loyihalari zamonaviy arxitektura shakllari va innovatsion texnologiyalarning uyg‘unligiga asoslangan bo‘lib, arxitektura modasiga o‘ziga xos hissa qo‘shgan. Uning binolari kosmik kemalar, mukammal kelajak yoki rassom-futurist albomidagi jonli rasmlarga o‘xshaydi.
Foto: Zaha Hadid press center
Shu bilan birga, Zaha Hadid interyer va ko‘rgazma xonalari dizayni, rassomlik janri, installyatsiya va teatr dekoratsiyalari bo‘yicha tajribalar bilan juda yaxshi natijalarga erishdi. U mebel va zargarlik buyumlarining cheklangan kolleksiyalarini ishlab chiqdi, dekorativ buyumlar to‘plamlarini yaratdi va boshqa ko‘plab loyihalarda ishtirok etdi. Zaha to‘liq kompozitsion erkinlik sharoitida yoki aksincha qat’iy doiralarda yangi qirralarni charxladi. Lekin uning har bir loyihasida, hech shubhasiz, Zaha Hadidning dastxati va uslubi sezilib turadi. Uning kichik asarlarini MoMa kabi muzeylar kolleksiyalarida, shuningdek, Frankfurt-Mayndagi Germaniya arxitektura muzeyida (DAM) uchratish mumkin. Hadid shuningdek, pedagoglik faoliyati bilan ham shug‘ullangan: butun dunyo bo‘ylab ma’ruzalar o‘qigan va mahorat darslari o‘tkazgan. Noyob cheklangan bezak buyumlari va boshqa loyihalarni yaratish uchun taniqli jahon brendlari bilan hamkorlik qilib, u o‘zining mashhur me’moriy repertuaridan ilhomlangan nomdor dizayner sovg‘alari va dekorativ aksessuarlarida ishlatiladigan “Zaha Hadid” yorlig‘ini yaratdi. Hadid yaratgan loyihalarning har biri arxitektura va dizayn sohasiga qo‘shgan salmoqli hissadir. Zaha Hadid Design kichik miqyosdagi arxitektura loyihalari bilan tajriba o‘tkazib, so‘nggi texnik va moddiy innovatsiyalarni o‘rganib, haykaltaroshlik-zargarlik buyumlaridan tortib, cheklangan sonli mebellargacha bo‘lgan hayot va uy uchun keng turdagi mahsulotlarni yaratadi.
Foto: Zaha Hadid press center
Parvoz va qulash
Zaha Hadid – ismi kelajakning sinonimiga aylangan me’mor. Biroq, uning binolari shunchalik o‘ziga xos va yevropaliklarga begona ediki, uni ko‘pincha “ommaviy me’mor” deb atashgan. Odamlar Hadisning futuristik binolarini bir-biridan deyarli farqlamasdilar va u har safar o‘zini takrorlab, doim bir narsani yaratgandek tuyuldi. O‘z-o‘zini takrorlashda ayblanishdan tashqari, Zahaning martaba yo‘llarida boshqa muammolar ham bor edi. 2008-yildagi inqirozdan so‘ng, arxitektura dunyosida tejamkorlik va oqilona xarajatlar urfga aylandi. Hadid loyihalarida esa hammasi aksincha. Uning loyihalari qimmat imoratlar maydonidan samarasiz foydalanilgan deb aytiladi. Ammo Zaha kelajakda uning binolarining shartli maydonlari odamlarning yangi avlodi arxitekturasida progressiv yechim bo‘lishiga ishonardi.
U 2004-yilda Pritsker mukofotiga sazovor bo‘lgan uchinchi dunyo mamlakatidan bo‘lgan birinchi ayol arxitektor (arxitektura bo‘yicha o‘ziga xos Nobel mukofoti).
O‘sha paytda uning hisobida bor-yo‘g‘i beshta bino bor edi. Ammo oradan 10-yil o‘tib, u yerda 500 dan ortiq me’moriy namunalar ishlagan, butun dunyo bo‘ylab yiliga beshta noodatiy binolarni ishlab chiqargan. Hozir uning byurosi o‘n yilga mo‘ljallangan ishlar va loyihalar bilan band.
“Men odamlarni arxitekturaga o‘rgatish mumkin deb o‘ylamayman – odamlarni faqat ilhomlantirish mumkin”.
Zaha Hadidning me’morchilik va dizayn olamiga qo‘shgan ulkan hissasi dunyodagi eng mashhur va nufuzli tashkilotlar tomonidan e’tirof etilgan. Forbes uni “Dunyoning eng nufuzli ayollari” ro‘yxatiga kiritdi va Yaponiya san’at assotsiatsiyasi Hadidga “Imperator mukofoti”ni topshirdi. Zaha ikki marta Buyuk Britaniyaning eng nufuzli arxitektura mukofoti – Stirling mukofoti bilan taqdirlangan. 2012-yilda u Qirolicha Yelizaveta II tomonidan “Britaniya Imperiyasi” ordeni sohibasiga aylangan.
30 yillik faoliyati davomida Zaha Hadidning innovatsion qarashlari XXI asr uchun arxitektura va dizayn yo‘nalishini belgilab berdi va butun sayyora e’tiborini o‘ziga tortdi. Uning antigravitatsion ishlari makondan tashqarida edi, ammo Hadid imkonsiz narsa “mumkin” ekanligini butun dunyoga isbotladi.
